Dış Ticarette Teslim ve Ödeme Şekilleri

Dış ticarette drtaya çıkabilecek riskleri azaltmak/önlemek için dış ticarette tarafların sorumluluklarını belirleyen farklı teslim ve ödeme yöntemleri geliştirilmiştir. Teslim şekillerinde standartlaşma yapmak amacıyla Uluslararası Ticaret Odası (ICCInternational Chamber of Commerce) Incoterms (International Commercial Terms/Uluslararası Teslim Şekilleri) ismiyle yayınlanan kuralları yürürlüğe koymuştur. Dış ticarette kullanılan birçok ödeme yöntemi de bulunmaktadır. İthalatçı ve ihracatçılar aralarındaki karşılıklı güven ve/veya garanti esasına dayalı olarak teslim ve ödeme şekillerini kendi aralarında belirlemekte ve dış ticaret sürecini başlatmaktadırlar.

ICC tarafından 1936 yılında yayınlanan Incoterms, günümüze kadar 7 kez güncellenmiş ve günün koşullarına uygun hâle getirilmiştir. 2019 yılı itibariyle Incoterms (2010) kullanılmaktadır (Incoterms 2020’nin 1 Ocak 2020’de yürürlüğe girmesi beklenmektedir.).

Incoterms, ticareti serbest olan bir malın, ihracatçıdan ithalatçıya ulaşıncaya kadar geçen sürede hangi teslim yöntemlerinin kullanılabileceğini ve buna bağlı gümrüğe giriş ve çıkış işlemlerini açıklamaktadır. Dış ticarette ortaya çıkabilecek anlaşmazlıkları azaltmak amacıyla düzenlenen Incoterms; teslim ile ilgili standart terimlerin kullanılmasına, taraflar arası sorumlulukların bilinmesine, ülkeler arası farklı uygulamaların önüne geçmeye, taraflar arası güveni tesis etmeye ve keyfi uygulamaların ortaya çıkardığı risklerin azalmasına katkı sağlamaktadır.

E Grubu (Çıkış): Malın, satıcının kendi ülkesinde belirlediği bir yerde alıcıya teslimini ya da teslim için hazır tutulmasını içeren gruptur.

Bu teslim şeklinde satıcı, ihracat gümrüklemesini tamamladığı malları, alıcının kendi (satıcının ülkesinde) belirlediği bir yerde, alıcı tarafından tayin edilen taşıyıcıya veya başka bir kişiye teslim etmekte ve satıcının teslim yükümlülüğü sona ermektedir. Satıcının malların ithalat için gümrüklenmesi, ithalat harçlarının ödenmesi ve ithalat için gerekli gümrük formalitelerinin takip edilmesi gibi yükümlülükleri bulunmamaktadır.

Deniz ve iç su yolu taşımacılığında kullanılan bu teslim şeklinde satıcı, ihracat gümrüklemesini tamamladığı malları, ya yükleme limanında ya da alıcının gösterdiği yükleme noktasında, alıcının seçtiği gemiye (güvertesinde) yükleyerek ya da bu şekilde teslim edilen malları temin ederek teslim etmekte ve satıcının teslim yükümlülüğü sona ermektedir. Satıcı, malların teslim edilmesine kadarki masraf ve riskleri üstlenmektedir. Satıcının malların ithalat için gümrüklenmesi, ithalat harçlarının ödenmesi ve ithalat için gerekli gümrük formalitelerinin takip edilmesi gibi yükümlülükleri bulunmamaktadır.

CFR (COST AND FREIGHT/Masraflar ve Navlun): Deniz ve iç su (nehir, göl vb.) yolu taşımacılığında kullanılan bu teslim şeklinde satıcı, ihracat gümrüklemesini tamamladığı ve navlun masrafını ödediği malları, ya standart nitelikli bir gemide ya da zaten bu şekilde teslim edilmiş malları tedarik ederek teslim etmekte ve satıcının teslim yükümlülüğü sona ermektedir. Bu teslim şeklinde satıcı, taşıma sözleşmesi yapmak ve bunlara ilişkin masrafları ödemek durumundadır. Satıcının, malların ithalat için gümrüklenmesi, ithalat harçlarının ödenmesi ve ithalat için gerekli gümrük formalitelerinin takip edilmesi gibi yükümlülükleri bulunmamaktadır.

DAP (DELIVERED AT PLACE/Belirlenen Yerde Teslim): Bu teslim şeklinde satıcı, ihracat gümrüklemesini tamamladığı malları, belirlenen varış yerinde (havalimanı, liman iskelesi, gümrük noktası vb.) taşıma aracından boşaltmadan/boşaltılmaya hazır şekilde alıcının tasarrufuna bırakarak teslim etmekte ve satıcının teslim yükümlülüğü sona ermektedir. Satıcı taşıma sözleşmesi yapmak ve malların belirlenen varış yerine getirilmesine ilişkin tüm hasar ve masrafları üstlenmek durumundadır. Satıcının malların ithalat için gümrüklenmesi, ithalat harçlarının ödenmesi ve ithalat için gerekli gümrük formalitelerinin takip edilmesi gibi yükümlülükleri bulunmamaktadır.

DAP (DELIVERED AT PLACE/Belirlenen Yerde Teslim): Bu teslim şeklinde satıcı, ihracat gümrüklemesini tamamladığı malları, belirlenen varış yerinde (havalimanı, liman iskelesi, gümrük noktası vb.) taşıma aracından boşaltmadan/boşaltılmaya hazır şekilde alıcının tasarrufuna bırakarak teslim etmekte ve satıcının teslim yükümlülüğü sona ermektedir. Satıcı taşıma sözleşmesi yapmak ve malların belirlenen varış yerine getirilmesine ilişkin tüm hasar ve masrafları üstlenmek durumundadır. Satıcının malların ithalat için gümrüklenmesi, ithalat harçlarının ödenmesi ve ithalat için gerekli gümrük formalitelerinin takip edilmesi gibi yükümlülükleri bulunmamaktadır.

Farklı ülkeler arasında yapılan dış ticarette birçok riskle karşılaşıldığı için farklı ödeme şekilleri bulunmaktadır. Bir dış ticaret işleminde hangi ödeme şeklinin kullanılacağı ticari taraflar arasındaki görüşmeler sonrasında belli olmaktadır. Ödeme şekillerinden hangisinin kullanılacağını belirleyen faktörler arasında; ticari taraflar arası güven, yerleşik ticari gelenekler, malların kıtlık durumları, ülkelerin ekonomik ve siyasi durumları, tarafların ekonomik güçleri, döviz kuru değişmeleri vb. gibi birçok unsur yer almaktadır.

Ticari taraflar arasında yapılan sözleşme gereğince, ihracatçının yurtdışına sevk ettiği malın/hizmetin bedelinin hemen ve/veya belli bir süre sonra ithalatçı tarafından mal/hizmet olarak gönderilmesi durumunda bir satış/ihracat işlemi karşılığında bir alış/ithalat işlemi yapılmaktadır. Karşı (bağlı) ticaret olarak bilinen bu yöntem, yeterli dövizi olmayan fakat mal ihraç etmek isteyen ya da serbest dövizle satılması zor olan malları olan özel firma veya kamu kurumu niteliğindeki ithalatçılar için oldukça uygundur.

Karşı (bağlı) ticaretin; takas, kliring, aktarma ticareti, karşı satınalım, geri satınalım ve dengeleme (offset) anlaşması gibi çeşitleri bulunmaktadır.

Kliring (Denkleştirme): Takasın biraz daha geliştirilmiş hali olan kliringte, aralarında anlaşma bulunan ülkelerin her birinde ithalatçılar ithal ettikleri malların bedelini kendi ülkelerindeki merkez bankalarına/kliring ofisine ulusal para cinsinden ödemektedirler. 

Konsinye İhracat Bu ödeme şeklinde ihracatçı malını satması için yurt dışındaki kendi şube temsilciliklerine, ithalatçıya ya da komisyoncuya göndermekte ve mal satıldıktan sonra da komisyoncu mal bedelini kendisine/ ihracatçıya göndermektedir. Satış işlemi, ihracatçı ile ithalatçı/komisyoncu arasında yapılan konsinye satış sözleşmesine göre yapılmaktadır. Güvene dayalı bu yöntem kesin satış sözleşmesine dayanmadığı için mal satılıncaya kadar mülkiyet hakkı ihracatçıya aittir.

Ticari taraflar arasında yapılan sözleşmeye bağlı olarak bu ödeme şeklinde, mal alınmadan yapılan peşin ödemenin alıcıya yüklediği riskleri azaltmak/gidermek için ihracatçının bankasından malın teslim edilmemesi durumunda ortaya çıkacak zararlar (zararın tazmini) birtakım teminatlar karşılığında garanti altına alınmaktadır. İhracatçı açısından en elverişli yöntem olan peşin ödemede, tüm riski ithalatçı üstlenmektedir. Bu kapsamda ithalatçı; ihracatçının ülkesindeki olumsuz koşullar nedeniyle malların sevkinin gecikmesi (ülke riski), mal sevkinin gecikmesi durumunda gönderdiği parayı elinde tutması hâlinde elde edebileceği kazançlardan mahrum olma (faiz geliri, döviz kuru değişmesi vb. riskler), malların kararlaştırılan miktar ve kaliteye uygun olmaması ve/veya mal sevkinin yapılmaması (ticari risk) vb. gibi risklerle karşılaşabilmektedir. Söz konusu riskler karşısında ithalatçı, ihracatçının bankasından garanti/teminat mektubu veya ipotek kaydı alarak güvenceli bir şekilde hareket etmeye çalışmaktadır.

Güvene dayalı yöntemlerden biri olan konsinye ihracata ilişkin yüksek riskler nedeniyle bu satışları kısmen garanti altına alan yeni bir satış yöntemidir. Satış işlemi, ihracatçı ile ithalatçı/komisyoncu arasında yapılan konsinye satış sözleşmesine göre yapılmaktadır. Kesin satış sözleşmesi yapılmayan bu yöntemde de mülkiyet hakkı ihracatçıya ait olan mal yurtdışındaki komisyoncuya veya ithalatçıya gönderilmektedir. Kesin satış, mal gönderildiği zaman değil, mal komisyoncu tarafından satıldığı (komisyoncu kendisi de alabilir) zaman gerçekleşmektedir. Ortak hesap şeklinde yapılan bu konsinye satışta ithalatçı (komisyoncu), ihracatçıya malı satabileceği asgari bir fiyatı garanti etmektedir. Mallar belirlenen fiyatın üstünde bir fiyatla satılırsa elde edilen kazanç, tarafların ortak bir şekilde üzerinde anlaşmaya vardıkları oran üzerinden paylaşılmaktadır.

Akreditifli Ödeme İthalatçı ile ihracatçının birbirlerine yeterince güvenmedikleri durumlar için uygun olan akreditifli ödeme, ithalatçının (amirin) bankası (amirin  bankası) aracılığıyla ihracatçının (lehtara) banka-sına (muhabir bankaya) göndermiş olduğu şartlı bir ödeme mektubu/taahhüdüdür. Bu ödeme yönteminde ithalatçı, anlaşmalı bankasında ihracatçı için bir akreditif/kredi hesabı açtırmakta ve bunu (ihracatçının sözleşmede belirlenen koşullara uygun biçimde malı sevk etmesi ve ilgili belgeleri sunması durumunda kendisine ödeme yapılacağını) kendi bankası aracılığıyla ihracatçının bankasına bildirmektedir. Akreditifli ödeme için ithalatçı ile ihracatçı arasında satış ve ödeme sözleşmesi, ithalatçı ile anlaşmalı bankası arasında teklif mektubuna dayalı hesap açma sözleşmesi yapılmaktadır. 

Devredilebilir ve Tahsisli Akreditif: Adına akreditif açılmış olan ihracatçının, ilgili bankaya talimat vererek gerekli belgelerle birlikte akreditifi başka birine aktarmasına devredilebilir akreditif denilmektedir. İhracatçının akreditif miktarının tamamını veya bir kısmını gerekli belgeleri vermeden başkasına devretmesine ise tahsisli akreditif adı verilmektedir.

İhracatçının kendisini garanti altına almasını sağlayan bu ödeme şeklinde, ihracatçı tarafından düzenlenen ve ithalatçının ilerideki bir tarihte koşulsuz olarak belli bir miktar ödeme yapmasını emreden vadeli poliçenin ithalatçı veya ithalatçının bankası tarafından kabul edilmesi söz konusudur. İhracatçının kendi bankası aracılığıyla ithalatçıya veya ithalatçının bankasına çektiği vadeli poliçeyi ithalatçı kabul ederse ticari kabul, banka kabul ederse banka kabulü olmaktadır. Böylece ihracatçı satmış olduğu malı gönderip, ilgili belgeleri kendi bankasına ibraz ederek belirlenen süre içerisinde mal bedelini tahsil etmeyi garantilemiş olmaktadır. İhracatçının bankası kredi açılmasına onay veren ithalatçının bankası ile irtibata geçip ilgili ödeme kapsamında hesap işlemlerini tamamlamaktadır.

Dış ticarette kullanılan ödeme yöntemlerinin ortaya çıkardığı riskleri minimize edebilmek amacıyla SWIFT ve ICC standart nitelikli ve elektronik ortamda takip edilebilir bir ödeme yöntemi geliştirmişlerdir. Banka ödeme yükümlülüğü (BPO-Bank Payment Order) adı verilen bu yöntem, akreditifli ödeme ile mal karşılığında ödemenin elektronik ortamda birleştirilmiş hâlidir Bu yönteme göre ihracatçı malı sevk edip ilgili belgeleri düzenledikten sonra belgeleri ithalatçıya göndermektedir. İhracatçı belgelerin üzerindeki bilgileri (hiçbir belge teslimi yapmadan) anlaşmalı bankasına bildirmektedir. İhracatçının bankası verileri bankacılık merkezî sistemine (veri tabanıBaseline) yüklemektedir. Bu aşamada ihracatçıdan gelen belgelerle malı gümrükten çeken ithalatçı da kendi bankasına satış sözleşmesine uygun şekilde ödeme koşullarına ilişkin bilgileri/verileri bildirmektedir. İthalatçının bankası da bu bilgileri merkezî sisteme yükledikten sonra iki bankanın şartlarının uyumlu olmadığını belirlemek için veri tabanında karşılaştırma/eşleştirme yapılmaktadır.

Banka ödeme yükümlülüğünün faydaları;

• Ticari riskleri azaltmaktadır,
• Mal karşılığında ödemeye banka güvencesi getirmektedir,
• Operasyonel yük ve maliyeti düşürmektedir,
• İşlem hızını artırarak zaman kaybını azaltmaktadır,
• Taraflara güvence sağlarken, bürokratik işlemleri azaltmaktadır,
• Prefinansman ve post finansman imkânı sağlamaktadır,
• Belgelere ilişkin kaybolma, yırtılma vb. gibi sorunları ortadan kaldırmaktadır vb. şeklindedir.