Muhasebenin Temel Kavramları ve Dış Ticaret İşlemlerine İlişkin Tekdüzen Hesap Planı

Muhasebe, işletmenin varlıkları ve kaynakları üzerinde değişme yaratan mâli nitelikli ve para ile ifade edilen işlemlere ait bilgileri kaydetmek, sınıflandırmak, özetlemek, analiz etmek ve yorumlamak suretiyle ilgili kişi ve kurumlara raporlar halinde sunmaktır. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi muhasebe, işletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçları ile ilgilenen kişi ve kurumların bilgi gereksinimlerini karşılayan bir sistemdir. Çeşitli kişi ve kurumların işletme ile ilgilenme nedenleri, çıkarları birbirinden farklıdır. Bu açıdan muhasebe bilgi sistemi, ilgililerin farklı gereksinmelerini tatmin edecek nitelikte doğru, güvenilir ve zamanında bilgiler, raporlar hazırlanmasına olanak sağlamak durumundadır. Muhasebe tanımına göre, muhasebenin iki temel işlevi vardır. Muhasebenin birinci işlevi, mâli nitelikteki ve para ile ifade edilen işlemlere ait bilgileri kaydetmek, bunları belirli ve anlamlı bir şekilde sınıflandırmak ve mâli raporlar halinde özetlemektir. Muhasebenin ikinci işlevi, analiz ve yorumdur. Mâli tablolar ile özetlenen bilgilerin yararlı olabilmeleri için analiz edilmesi ve yorumlanması gerekir.

Sosyal sorumluluk kavramı; muhasebenin organizasyonunda, muhasebe uygulamalarının yürütülmesinde ve mâli tabloların düzenlenmesi ve sunulmasında, belli kişi veya grupların değil, tüm toplumun çıkarlarının gözetilmesi ve dolayısıyla bilgi üretiminde gerçeğe uygun, tarafsız ve dürüst davranılması gereğini ifade eder.

Bu kavram, işletmenin, sahip veya sahiplerinden, yöneticilerinden, personelinden ve diğer ilgililerden ayrı bir kişiliğe sahip olduğunu ve işletmenin muhasebe işlemlerinin sadece bu kişilik adına yürütülmesi gerektiğini öngörür.

Bu kavram, işletmelerin faaliyetlerini bir süreye bağlı olmaksızın sürdüreceğini ifade eder. Bu nedenle, işletme, sahiplerinin ya da hissedarlarının yaşam süreleriyle bağlı değildir.

Dönemsellik kavramı, işletmenin sürekliliği kavramı uyarınca sınırsız kabul edilen ömrünün, belli dönemlere bölünmesi ve her dönemin faaliyet sonuçlarının diğer dönemlerden bağımsız olarak saptanmasıdır.

Parayla ölçülme kavramı, parayla ölçülebilen iktisadi olay ve işlemlerin muhasebeye ortak bir ölçü olarak para birimiyle yansıtılmasını ifade eder. Muhasebe işlemleri, Ulusal Para birimine (Türk Lirası) göre yapılır.

Maliyet esası kavramı, para mevcudu, alacaklar ve maliyetinin belirlenmesi mümkün veya uygun olmayan diğer kalemler hâriç, işletme tarafından edinilen varlık ve hizmetlerin muhasebeleştirilmesinde, bunların elde edilme maliyetlerinin esas alınması gereğini ifade eder

Tutarlılık kavramı, muhasebe uygulamaları için seçilen muhasebe politikalarının, birbirini izleyen dönemlerde değiştirilmeden uygulanması gereğini ifade eder. Tutarlılık kavramı, benzer olay ve işlemlerde, kayıt düzenleri ile değerleme ölçülerinin değişmezliğini ve mâli tablolarda biçim ve içerik yönünden tek düzeni öngörür. Geçerli nedenlerin bulunduğu durumlarda, işletmeler uyguladıkları muhasebe politikalarını değiştirebilirler. Ancak, bu değişikliklerin ve bunların parasal etkilerinin mâli tabloların dipnotlarında açıklanması zorunludur.

Tam açıklama kavramı, mâli tabloların bu tablolardan yararlanacak kişi ve kuruluşların doğru karar vermelerine yardımcı olacak ölçüde yeterli, açık ve anlaşılır olmasını ifade eder.

Bu kavram, muhasebe olaylarında temkinli davranılması ve işletmenin karşılaşabileceği risklerin göz önüne alınması gereğini ifade eder.

Önemlilik kavramı, bir hesap kalemi veya mâli bir olayın nisbi ağırlık ve değerinin, mâli tablolara dayanılarak yapılacak değerlemeleri veya alınacak kararları etkileyebilecek düzeyde olmasını ifade eder. Buna göre, önemli hesap kalemleri, finansal olaylar ve diğer hususların mâli tablolarda yer alması zorunludur.

Özün önceliği kavramı, işlemlerin muhasebeye yansıtılmasında ve onlara ilişkin değerlendirmelerin yapılmasında biçimlerden çok özlerin esas alınması gereğini ifade eder. Genel olarak, işlemlerin biçimleri ile özleri paralel olmakla beraber, bazı durumlarda farklılıklar ortaya çıkabilir. Bu takdirde, özün biçime önceliği esastır.

Bu kavram, muhasebe kayıtlarının gerçek durumu yansıtan ve usulüne uygun olarak düzenlenmiş objektif belgelere dayandırılması gereğini ifade eder. Bu kavrama objektif belge kavramı da denir. Muhasebedeki bütün işlemlerin objektif belgelere dayandırılması gerekir.

Ülkemizde 1957 yılında yapılan PTT İşletmesi Hesap Planı, 1970 yılında yapılan iktisadi ve Devlet teşekküllerince Uygulanan Hesap Planı, Sermaye piyasası Kanunu’nun belirli kurumlarda uygulanmasını zorunlu kıldığı hesap palanından sonra, Maliye ve Gümrük Bakanlığı’nın 01.01.1992 tarihli Resmi Gazete’de yayımladığı Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği ile 01.01.1994 tarihinden itibaren bu hesap planının uygulaması başlamıştır. Tebliğde belirtilen kurumlar, Tebliğin getirdiği hükümlere uymakla mükelleftir. Bu düzenlemeler, bilanço usulünde defter tutan gerçek ve tüzel kişilere ait teşebbüs ve işletmelerin faaliyet ve sonuçlarının sağlıklı ve güvenilir bir biçimde muhasebeleştirilmesi, mali tablolara aracılığı ile ilgililere sunulan bilgilerin tutarlılık ve mukayese edilebilirlik niteliklerini koruyarak gerçek durumu yansıtmasının sağlanması ve işlemlerde denetimin kolaylaştırılması amacıyla yapılmıştır.

Tekdüzen Hesap Çerçevesinde 9 Hesap Sınıfı mevcuttur. Bunlar aşağıdaki gibidir.

I. Dönen Varlıklar

II. Duran Varlıklar

III. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar

IV. Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar

V. Özkaynaklar

VI. Gelir Tablosu Hesapları

VII. Maliyet Hesapları

VIII. Serbest

IX. Nazım Hesaplar

Tek Düzen hesap planında bilançoyu oluşturan hesaplar beş ana gruba ayrılmıştır. Bunlar; I. Dönen Varlıklar II. Duran Varlıklar III. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar IV. Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar V. Öz Kaynaklar

Dönen varlıklar, nakit olarak elde ve bankada tutulan varlıklar ile normal koşullarda en fazla bir yıl veya işletmenin normal faaliyet dönemi içinde paraya çevrilmesi veya tüketilmesi öngörülen varlık unsurlarını kapsar. Dönen varlıklar; hazır değerler, menkul kıymetler, ticari alacaklar, diğer kısa vâdeli alacaklar, stoklar, gelecek döneme ait giderler ve gelir tahakkukları ile diğer dönen varlıklar şeklinde bölümlenir. Her bir hesap grubunda “Büyük Defter Hesapları” yer alır. Örneğin, hazır değerler grubunda, Kasa, Alınan Çekler, Verilen Çekler ve Ödeme Emirleri (-), Diğer Hazır Değerler Büyük Defter Hesapları bulunmaktadır.

Bu ana hesap grubu, bir yıldan veya bir normal faaliyet döneminden daha uzun sürelerle, işletme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi için kullanılmak amacıyla elde edilen ve ilke olarak bir yılda veya normal faaliyet dönemi içinde paraya çevrilmesi veya tüketilmesi öngörülmeyen varlıkları kapsar. Duran Varlıklar, ticari alacaklar, diğer alacaklar, mâli duran varlıklar, maddi duran varlıklar, maddi olmayan duran varlıklar, özel tükenmeye tabi varlıklar, gelecek yıllara ait giderler ve gelir tahakkukları ve diğer duran varlıklar olarak bölümlenir. Her bir hesap grubu içinde büyük defterin hesapları yer alır. Örneğin, maddi duran varlıklar grubunda, Arazi ve Arsalar, Yeraltı ve Yerüstü Düzenleri, Binalar, Tesis, Makine ve Cihazlar, Taşıtlar, Demirbaşlar, Diğer Maddi Duran Varlıklar, Birikmiş Amortismanlar, Yapılmakta Olan Yatırımlar, Verilen Avanslar, Büyük Defter Hesapları bulunur.

Kısa Vâdeli Yabancı Kaynaklar, dönen varlıkların ayrılmasında kullanılan ölçüye uygun olarak, en çok bir yıl veya işletmenin normal faaliyet dönemi sonunda ödenecek yabancı kaynakları kapsar. Kısa vadeli yabancı kaynaklar, Mâli Borçlar, Ticari Borçlar, Diğer Borçlar, Alınan Avanslar, Ödenecek Vergi ve Diğer Yükümlülükler, Borç ve Gider Karşılıkları, Gelecek Aylara ait Gelirler ve Gider Tahakkukları ile Diğer Kısa Vâdeli Yabancı Kaynaklar şeklinde bölümlenir. Her bir hesap grubunda büyük defter hesapları yer alır.

Kredi kurumlarından, sermaye piyasasından ve işletmenin ilişkide bulunduğu üçüncü kişilerden sağlanan ve bir yıldan fazla vâdeli olan işletme borçlarını kapsar.Uzun Vâdeli Yabancı Kaynaklar, Mâli Borçlar, Ticari Borçlar, Diğer Borçlar, Alınan Avanslar, Ödenecek Vergi ve Diğer Yükümlülükler, Borç ve Gider Karşılıkları, Gelecek Yıllara Ait Gelirler ve Gider Tahakkukları ile Diğer Uzun Vâdeli Yabancı Kaynaklar şeklinde bölümlenir. 

İşletme sahip veya sahiplerinin bilanço tarihinde işletmeye yapmış oldukları sermaye yatırımlarının tutarını gösteren Ödenmiş Sermaye ile, Sermaye Yedekleri, Kâr yedekleri, Geçmiş Yıllar Kârları ve Geçmiş Yıllar Zararları ve Dönem Net Kâr veya Zararını kapsar.

İşletmenin faaliyet dönemine ilişkin brüt satışları, satış indirimleri, satışların maliyeti, faaliyet giderleri, diğer faaliyetlerden gelir ve kârlar, diğer faaliyetlerden gider ve zararlar, finansman giderleri, olağandışı gelir ve kârlar ve olağandışı gider ve zararlardan oluşur. Her bir hesap grubunda büyük defter hesapları yer alır.

Maliyet Hesapları, mal ve hizmetlerin planlanan biçim ve niteliğe getirilmesi için yapılan giderlerin toplandığı ve maliyet unsurlarına dönüştürülerek izlendiği hesaplardır.

Tekdüzen Hesap Planı’nda Gelir Tablosu Hesapları; işletmenin faaliyet dönemine ilişkin brüt satışları, satış indirimleri, satışların maliyeti, faaliyet giderleri, diğer faaliyetlerden gelir ve kârlar, diğer faaliyetlerden gider ve zararlar, finansman giderleri, olağandışı gelir ve kârlar ve olağandışı gider ve zararlar gruplarından oluşmaktadır.

Tekdüzen Hesap Planı 7/A Seçeneğinde 7 Hesap Sınıfında; direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik, genel üretim giderleri, hizmet üretim maliyetleri, araştırma ve geliştirme giderleri, pazarlama-satış ve dağıtım giderleri, genel yönetim giderleri ve finansman giderlerine ilişkin; gider, yansıtma ve fark hesapları yer almaktadır.

Nazım Hesaplar, işletmenin varlık ve kaynaklarını doğrudan doğruya ilgilendirmeyen; fakat bilinmesi, izlenmesi ve saklanması gerekli olan bilgilerin ve değerlerin hatıra kabilinden kaydedildiği hesaplardır. Bilançoda bilanço alt toplamlarının altında gösterilir. İşletmenin hatıra kabilinden izlemek durumunda olduğu kıymet, taahhüt, sipariş ve riskler, gerçek veya iz kıymetleri üzerinden her konu için karşılıklı olarak tesis edilen borçlu ve alacaklı nazım hesaplarda izlenir. Nazım Hesaplar karşılıklı çalışır. Nazım Hesaba kaydedilmiş olan hususların kısmen veya tamamen ortadan kalkması halinde, daha önce yapılmış olan nazım hesap kayıtları ters kayıtla iptal edilir.