Dış Ticaret Rejimi, Gümrük Kanunu, Kambiyo Mevzuatı ve Genel Özellikleri

İthalat Rejimi Kararı ve İhracat Rejimi Kararları Cumhurbaşkanlığı'nca düzenlenir.

İthal ve ihraç edilen mal, hizmet ve sermaye bedellerinin ödenmesi “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Kanun”, bu kanuna bağlı “32 sayılı Karar”, “32 sayılı Karara ilişkin Tebliğ ve T.C. Merkez Bankası Genelgesi” çerçevesinde yürütülür.

“Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Kanun” 1930 yılında yayımlanmış, daha sonra bazı maddeleri değiştirilmiş, 7 maddeden oluşan bir çerçeve kanundur. Bu çerçeve kanuna dayalı kararlar kanunun uygulamasını düzenler. 2019 yılı itibariyle “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar” yürürlüktedir. Bu karar ilk kez 07.08.1989 tarihinde yayımlanmış, daha sonra çeşitli tarihlerde değişikliğe tabi tutulmuştur. En son değişiklik 13.09.2018 tarihli Resmi Gazete’de Cumhurbaşkanı Kararı olarak yayınlanmıştır.

İthalat Rejimi Kararı’nın amacı ithalatın ülke ekonomisi yararına ve uluslararası ticaretin gereklerine uygun olarak düzenlenmesini sağlamaktır. İthalat bu karar ve bu karara dayanılarak çıkartılacak yönetmelikler, tebliğler, ilgili kuruluşlara verilecek talimatlar, çok taraflı veya iki taraflı anlaşmaların hükümleri çerçevesinde yürütülür.

İthalat ile ilgili düzenlemelerden Ticaret Bakanlığı sorumludur. İthalat Rejimi Kararı’nda yer alan hususları düzenlemeye, yönetmelikler ve tebliğler çıkartmaya, izin ve talimatları vermeye, ithalatın her aşamasında gerekli görülecek değişiklikleri yapmaya ve önlemleri almaya Ticaret Bakanlığı yetkilidir.

Bu karara göre, kamu ahlakı, kamu düzeni veya kamu güvenliği; insan, hayvan ve bitki sağlığının korunması veya sınai ve ticari mülkiyetin korunması amacıyla ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde alınan önlemlerin kapsamı dışındaki malların ithalatı serbesttir. Eski, kullanılmış, yenileştirilmiş, kusurlu (defolu) ve yatık (zamanla dayanıklılığını yitirmiş) malların ithali ise izne tabidir.

Joint Venture (Ortak Girişim): Birden fazla gerçek ve tüzel kişinin, belirli bir yatırım projesini veya süreklilik arz eden bir faaliyeti gerçekleştirmek ve kazanç elde etmek üzere, bir sözleşme çerçevesinde bir araya gelerek oluşturdukları, risklerden iş sahibine karşı her bir ortağın müteselsilen sorumlu tutulduğu ortak işletme yapısıdır.

İş ortaklığı; en az birisi kurum olmak üzere birden fazla gerçek ve tüzel kişi tarafından, belirli bir işin birlikte yapılmasını taahhüt etmek ve kazancını paylaşmak amacıyla kurulan, tüm üyelerin işin tamamının yapılmasından sorumlu tutulduğu ortaklıktır. Tüzel kişilikleri yoktur ve Türk hukukunda adi şirket hükümlerine tabidirler.

Konsorsiyum; birden fazla gerçek ve tüzel kişi tarafından, belirli bir işin birlikte yapılmasını taahhüt etmek ve kazancını paylaşmak amacıyla kurulan, üyelerin işin yapılması açısından hak ve sorumluluklarının kendi uzmanlıkları çerçevesinde ayrıldığı ortaklıktır. Konsorsiyumlarda her bir ortağın yapacağı işin taahhüt sözleşmesinde açıkça gösterilmesi gerekmektedir. Tüzel kişilikleri yoktur ve Türk hukukunda adi şirket hükümlerine tabidirler.

İhracat Rejimi Kararı’nın amacı; ihracatın ülke ekonomisi yararına düzenlenmesi, desteklenmesi ve geliştirilmesini sağlamak için ihracatta yetkili mercii ve uygulanacak esasları belirlemektir.

İhracatta yetkili merci Ticaret Bakanlığıdır. İhracatın her aşamasında gözetim, denetim ve yönlendirilmesine ilişkin her türlü önlemleri alma, ihracatla ilgili düzenlemeleri yapma, ihracatı bu Karar çerçevesinde yürütme gibi durumlardan sorumludur.

Kanun, kararname ve uluslararası anlaşmalarla ihracı yasaklanmış malların dışında kalan bütün malların ihracı (piyasalarda meydana gelen olağan dışı bir gelişme, ihracata konu malda görülen yetersizlik vb. gibi nedenlerle ihracatta kısıtlama ve sınırlama getirilmesi durumu haricinde) serbesttir. (İhracı yasak mallara örnek: eski eserler, hint keneviri, tütün tohumu v.s)

İhracatçı, ihraç edeceği mala göre İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği’ne üye olan, vergi numarasına sahip gerçek veya tüzel kişiler ile tüzel kişilik statüsüne sahip olmamakla birlikte yürüklükteki mevzuat hükümlerine istinaden hukuki tasarruf yapma yetkisi tanınan ortaklıklardır.

İhracat türleri; “izne bağlı olmayan ihracat”, “ön izne bağlı ihracat”, “kayda bağlı ihracat”, “konsinye ihracat”, “yurtdışı fuar ve sergilere katılım ve ihracat”, “ithal edilmiş malın ihracatı”, “serbest bölgelere ihracat” ve “diğer ihracat ve transit ticaret’tir.

Ön izne bağlı ihracat: Bazı malların ihracatının uluslararası antlaşma, kanun, kararname ve sair mevzuat uyarınca belli bir merciin ön iznine bağlı olduğu ihracat türüne denir. (Örnek: harp, silah ve mühimmatı, uyuşturucu maddeler, gübreler, tohumlar vs.). Bu gibi durumlarda ilgili mercilerden ön izin alındıktan sonra ihracat mevzuatı hükümleri uygulanır.

Kayda bağlı ihracat: Malların ihracından önce gümrük beyannamelerinin İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği’nce kayda alınması gerektiği ihracat türüdür. Hangi malların ihracatının kayda bağlı olduğu Ticaret Bakanlığı tarafından belirlenir.

Konsinye ihracat: Kesin satışı daha sonra yapılmak üzere yurt dışındaki alıcılara, komisyonculara, ihracatçının yurt dışındaki şube veya temsilciliklerine mal gönderilmesidir. Konsinye ihracatta, gerçek ihracat konsinye malı alanın, o malı satmasından sonra gerçekleşir. Konsinye ihracat başvuruları İhracatçı Birlikleri Genel Sekterliği’ne yapılır. Mallarla ilgili konsinye ihraç talepleri Müsteşarlığın Bakanlığın görüşü alındıktan sonra İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği’nce sonuçlandırılır. Konsinye olarak gönderilen malın ihraç tarihinden itibaren bir yıl içinde kesin satışının yapılması gerekir.

Yurtdışı fuar ve sergilere katılım ve ihracat: Uluslararası ticari fuarlara ve sergilere, gerek ülkemizi temsilen ulusal düzeyde gerekse bireysel olarak katılacak firma ve kuruluşlarca yurt dışına gönderilecek bedelli veya bedelsiz mallar ile yurt dışında düzenlenecek bilim, sanat, kültür veya tanıtım amaçlı fuar/sergi, konferans, seminer gibi etkinliklere kişi veya kuruluşlarca gönderilecek bedelli veya bedelsiz malların yurt dışına çıkışıyla ilgili başvurular doğrudan ilgili gümrük idarelerine yapılır. Gümrük idareleri söz konusu malların yurt dışına çıkışı için yapılan talepleri ilgili mevzuat çerçevesinde inceleyip sonuçlandırır.

İthal edilmiş malın ihracatı: Gümrük mevzuatı çerçevesinde serbest dolaşıma girmiş yeni veya kullanılmış malın ihracını ifade eder.

Serbest bölgelere yapılacak ihracat: İhracat mevzuatı hükümlerine tabidir. Serbest bölgeler ülkenin siyasi sınırları içinde olup, gümrük sınırları dışında sayılan bölgelerdir. (Örnek Mersin, Antalya, İzmir – Nemrut, İstanbul Trakya Serbest Bölgeleri)

Bedelsiz ihracat: Karşılığında yurt dışından bir ödeme yapılmaksızın yurt dışına mal çıkarılmasını ifade eder. Gerçek veya tüzel kişiler tarafından götürülen veya gönderilen hediyeler, miktarı ticari teamüllere uygun numuneler ile reklam ve tanıtım eşyaları, daha önce ihraç edilmiş malların bedelsiz gönderilmesinin ticari örf ve adetlere uygun parçaları, fireleri ile garantili olarak ihraç edilen malların garanti süresi içinde yenilenmesi gereken parçaları bedelsiz ihracata örnektir.

Takas: İhraç veya ithal edilen mal veya hizmet bedelinin, kısmen veya tamamen mal, hizmet veya dövizle karşılanması işlemidir. Takas işlemleri yürürlükteki ihracat ve ithalat rejimleri çerçevesinde yürütülür.

Bağlı muamele: İkiden fazla taraf arasında yapılan takas işlemidir. Bu işlemler yürürlükteki ihracat ve ithalat rejimleri çerçevesinde yürütülür.

Offset: Kamu kuruluşları tarafından açılan uluslararası ihaleler çerçevesinde, ihaleyi kazanan firma veya kuruluş tarafından, Türkiye’de üretilen malların, gelir ve giderleri Türkiye’de kaydedilen yurt dışı müteahhitlik hizmetlerinin ve diğer hizmetlerin yeni alıcılara ihracatı veya mevcut alıcılara yönelik ihracat artışı ile taahhüt gereğince Türkiye’nin mevcut ihracat potansiyelinin geliştirilmesine yönelik bakanlıkça onaylanan diğer işlemleri ifade eder.

Ticari kiralama: Malların kira bedeli karşılığı belirli bir süre kullanılmak üzere geçici olarak Türkiye gümrük bölgesi dışına veya serbest bölgelere çıkartılması işlemidir. Bu şekilde yapılan ihracat gümrük mevzuatı hükümlerine tabidir.

Transit ticaret: Yurt dışında veya serbest bölgede yerleşik bir firmadan ya da antrepodan satın alınan malın, ülkemiz üzerinden transit olarak veya doğrudan doğruya yurt dışında veya serbest bölgede yerleşik bir firmaya ya da antrepoya satılmasını ifade eder. Uluslararası anlaşmalarla ticareti yasaklanmış mallar ile bakanlığın madde politikası itibariyle transit ticaretinin yapılmasını uygun görmediği mallar transit ticarete konu olamaz. İthalat ve ihracat yapılması yasaklanmış ülkelerle de transit ticaret yapılamaz.

Yurtdışına e-ticaret: Uzaktan iletişim araçlarıyla başka bir ülkeye yönelik olarak gerçekleştirilen mesafeli mal satışını ifade eder. Bu kapsamdaki mal ihracıyla ilgili işlemler, dış ticaret ve gümrük mevzuatı hükümlerine tabidir.

4458 Sayılı Gümrük Kanunu’nun amacı; Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesine giren ve çıkan eşyaya ve taşıt araçlarına uygulanacak gümrük kurallarını belirlemektir. Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesi, Türkiye Cumhuriyeti topraklarını kapsar. Türkiye kara suları, iç suları ve hava sahası gümrük bölgesine dahildir.

Gümrük ile ilgili temel tanımlar şunlardır: Kişi, Türkiye Cumhuriyeti Gümrük Bölgesinde yerleşik kişi, Yükümlü, Rejim hak sahibi, Eşya, Eşyanın gümrükçe onaylanmış bir işlem veya kullanıma tabi tutulması, Eşyanın gümrüğe sunulması, Eşyanın teslimi,  Serbest dolaşımda bulunan eşya, Gümrük idaresi, Giriş gümrük idaresi, İthalat gümrük idaresi, İhracat gümrük idaresi, Çıkış gümrük idaresi, Gümrük rejimi, Gümrük kontrolü, Gümrük gözetimi, Gümrük beyanı, Gümrük tarife cetveli.

Bir gümrük rejimine tabi tutulmak istenen eşya, bu rejime uygun şekilde yetkili gümrük idaresine beyan
edilir. Gümrük beyanı; yazılı olarak, sözlü olarak, bilgisayar veri işleme tekniği yoluyla veya eşya
sahibinin bu eşyayı bir gümrük rejimine tabi tutma isteğini ifade ettiği herhangi bir tasarruf yoluyla
yapılabilir. Yazılı beyanlar şekil ve içeriği yönetmelikle belirlenen beyanname ve diğer belgelerle
yapılmak zorundadır. Bu beyannamenin, eşyanın beyan edildiği gümrük rejimini düzenleyen hükümlerin
uygulanması için gerekli bütün bilgileri ihtiva etmesi ve imzalanması gerekir. Şartlara uygun olarak
hazırlanan beyannameler, ait oldukları eşyanın gümrüğe sunulmuş olması halinde gümrük idareleri
tarafından tescil edilir

Ekonomik etkili gümrük rejimi genel bir tanımlamayla; uygulamaları ekonomiye doğrudan etki eden, kullanıcıya önemli finansal kolaylıklar sağlayan ve maliyetleri asgariye indirmeyi hedefleyen düzenlemeler olarak adlandırılabilir.

Antrepo, dahilde işleme, gümrük kontrolü altında işleme, geçici ithalat, hariçte işleme rejimleri, ekonomik etkili gümrük rejimleridir.

Gümrüğe sunulan eşya, gümrükçe onaylanmış bir işlem veya kullanıma tabi tutulur. Bu durum, gümrüğe sunulan eşyanın bir gümrük rejimine tabi tutulmasını, bir serbest bölgeye girmesini, Türkiye Gümrük Bölgesi dışına yeniden ihracını, imhasını ve gümrüğe terk edilmesini ifade eder.

İthalat vergileri ve ticaret politikası önlemlerine tabi tutulmayan serbest dolaşıma girmemiş eşya ile ihracatla ilgili gümrük işlemleri tamamlanmış eşyanın, gümrük gözetimi altında Türkiye Gümrük Bölgesi içinde bir noktadan diğerine taşınması, transit rejimi hükümlerine tabidir.

Genel olarak serbest bölgeler; ülkenin siyasi sınırları içerisinde ancak gümrük hattı dışında sayılan, ülkede geçerli ticari, mali ve iktisadi alanlara ilişkin yasal düzenlemelerin uygulanmadığı, yapılan sınai ve ticari faaliyetler için daha geniş muafiyet ve teşviklerin tanındığı, ülkenin diğer kısımlarından fiziki olarak ayrılan ve ticari, endüstriyel ve hizmet faaliyetlerinin yapıldığı yerler olarak tanımlanabilir.

Gümrük vergilerinde vergiyi doğuran olayın ithalatta ve ihracatta olmak üzere iki boyutu vardır. İthalatta vergiyi doğuran olay; eşyanın serbest dolaşıma girmesi ve eşyanın geçici ithali hallerinde meydana gelir. İhracatta ise kural olarak ihracatı teşvik amacıyla gümrük vergisi alınmamaktadır. Ancak teorik olarak ihracatta vergiyi doğuran olay; ihraç eşyasının gümrük kapısından çıkması halinde meydana gelir.

Gümrük yükümlülüğü, söz konusu gümrük beyannamesinin tescil tarihinde başlar. İthalatta gümrük yükümlülüğü; ithalat vergilerine tabi eşyanın serbest dolaşıma girmesi veya ithalat vergilerine tabi eşyanın ithalat vergilerinden kısmi muafiyet suretiyle geçici ithali halinde doğar.

Gümrük vergisi malın CIF tutarı üzerinden hesaplanır. CIF (Cost, Insurance and Freight–Mal Bedeli, Sigorta ve Navlun), eşyanın
FOB (Free on Board–gemiye yükleme) değerine navlun ve sigorta bedellerinin eklenmesiyle oluşan değeridir. 

Türkiye’de kambiyo ile ilgili işlemler “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Kanun” ve bu kanuna bağlı olarak yayınlanmış “Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar”, “32 Sayılı Karara İlişkin Tebliğ (2008-32/34) – (2018-32/48)” ve “TCMB Genelgesi” çerçevesinde yürütülür.

32 sayılı kararda yer alan kavramlar şunlardır: Bakanlık, Türkiye’de yerleşik kişiler, Dışarıda yerleşik kişiler, Türk parası, Türk parası ile ödemeyi sağlayan belgeler, Efektif, Döviz (Kambiyo), Menkul kıymetler, Yetkili müesseseler.

Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karar’ın 8. maddesine göre 04.09.2018 tarihine kadar ihracat bedellerinin yurda getirilmesi serbest iken Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 ayılı Karara İlişkin Tebliğ (2018-32/48) ve 07.11.2018 tarihinde yayınlanan TCMB’nın yayınladığı “İhracat Genelgesi” ile ihracat bedellerinin fiili ihracat tarihinden itibaren en geç 180 gün içinde yurda getirilmesi ve bu bedellerin en az % 80 inin bir bankaya satılması; fiili ihraç tarihinden itibaren 180 günden fazla vade öngörülmesi durumunda, bedellerin yurda getirilme süresi vade bitiminden itibaren 90 günü geçmemesi zorunluluğu getirilmiştir. İhracat bedellerinin yukarıda belirtilen süre içinde yurda getirilmesi ve bankaya satılması uygulaması ilk aşamada 04.09.2018 tarihinden itibaren 6 ay sure için geçerlidir. Sürenin sonunda düzenleme ya devam edecek, ya da kaldırılacak veya değiştirilecektir.

Kişisel borçlar, armağan, hediye, bağış, çeyiz, gelin veya güveyin karşı tarafa verdiği para, miras, veraset veya kalan mal, göçmen işçilerin kendi ülkesindeki borçlarının tasfiyesine yönelik ödemeler ve göçmenlerin varlıkları kişisel sermaye hareketleri kapsamında değerlendirilir.

Menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının yurda girişi ve çıkışı serbesttir. Kamu kurum ve kuruluşları hariç olmak üzere, Türkiye’de yerleşik tüzel kişilerce ihraç veya halka arz olunacak sermaye piyasası araçlarının, sermaye piyasası mevzuatı çerçevesinde Sermaye Piyasası Kuruluna kaydettirilmesi koşuluyla yurt dışında satışı serbesttir.

Dışarıda yerleşik kişilerin Türkiye’de satın aldıkları veya sahip oldukları gayrimenkul ve gayrimenkule bağlı ayni haklarının gelirleri ve satış bedellerinin bankalar vasıtasıyla transfer ettirilmesi serbesttir. Türkiye’de yerleşik kişilerce yurtdışında gayrimenkul ve gayrimenkule bağlı ayni hakların satın alınması amacıyla bankalar vasıtasıyla yurtdışına döviz ve Türk parası transfer ettirilmesi serbesttir.

Türkiye’ de yerleşik kişilerin yurt dışından Türk Lirası kredi temin etmeleri serbesttir. Temin edilen kredilerin bankalar aracılığı ile kullanılması zorunludur. Türkiye’de yerleşik kişiler yurt dışında yerleşik kişilerden kararda belirtilen esaslar çerçevesinde döviz kredisi temin edebilir. Temin edilen kredilerin bankalar aracılığı ile kullanılması zorunludur. Döviz geliri olmayan Türkiye’de yerleşik kişiler yurt dışından döviz kredisi temin edemez. Türkiye’de yerleşik kişilerin ithalat ve ihracat rejimlerine göre emtia kredisi açmaları serbesttir. Türkiye’de yerleşik gerçek kişilerce yurt içinden döviz kredisi kullanılamaz. Türkiye’de yerleşik kişilere dövize endeksli kredi kullandırılamaz.