DIŞ POLİTİKA ANALİZİ

Realistler, ulusal güç kavramını, sayılabilir (coğrafi konum, askerî yapısı, madenler, dağları, nüfus sayısı, ekonomik kalkınmışlık düzeyi) ve sayılamayan (toplumsal birliktelik, toplumun moral değerinin yüksekliği, liderlik düzeyi gibi) unsurlar üzerinden tanımlamaktadır.

Coğrafi konum, fiziksel askerî yapı, askerî ve ekonomik imkânlar, ekilebilir tarım alanları ve siyasal sistem gibi güç unsurları, devletlerin ulusal özelliklerine tekabül etmektedir.

Amerika Birleşik Devletleri (ABD), ulusal özellikleri itibarıyla küresel bir güçtür. Coğrafi konumu ve komşuları açısından baktığımızda ABD, küresel güç olmasına yardımcı olabilecek çok uygun koşullara sahiptir. Öncelikle ABD, dünyanın en büyük tarım alanlarına sahip ülkesidir. İki okyanus ile çevrilidir. Bu sayede Asya ve Avrupalı ülkelerin siyasi mücadelelerinden kendisini uzak tutabilmektedir. Çöl nedeniyle Meksika’dan, göller ve ormanlardan ötürü, Kanada’dan tehdit algılama- maktadır. Okyanuslarla çevrili olması nedeniyle küresel etki kapasitesine sahip güçlü bir donanması bulunmaktadır.

1992 yılında, kendi liderliği altında yeni bir dünya sistemi inşa etmek amacıyla Yeni Dünya Düzeni politikasını planladı. Bu dönemde, ABD’nin üç temel dış politika öncelikleri bulunuyordu: 1) ABD’nin ve müttefiklerinin güvenliğini tehdit edecek her türlü saldırıyı caydırmak ve bölgesel askerî dengeleri korumak, 2) Uluslararası pazarlara, enerji ve maden kaynaklarına ulaşımı güvence altına almak ve 3) Dün- ya genelinde (Rusya ve Çin dahil olmak üzere) demokratikleşmeyi teşvik etmek (J. Wiarda Howard ve Lana L. Wylie, 2002: 12 - 45).

Muazzam ulusal özelliklerinden ve güçlü ekonomik yapısından ötürü ABD, gerek Soğuk Savaş ve gerekse Soğuk Savaş sonrası dönemlerde küresel politikayı etkileyen ve şekillendiren politikalar izlemiştir. Sanayileşmesinin neticesi olarak, artan sermaye birikimi, ABD’nin, önce Amerika kıtasında, daha sonra Pasifik Okyanusunda, İkinci Dünya Savaşından sonrada küresel politikada hâkimiyet kurma politikaları izlemesine neden olmuştur. Önceleri bölgesel jandarma rolü üstlenen ABD, Soğuk Savaş ile birlikte, dünya jandarmalığı rolüne soyunmuştur (Gültekin Sümer, 2008: 119 - 144).

Günümüzde ise Rusya, ekonomik açıdan sıkıntılar ile karşı karşıyadır. 1980’lerden bu yana yabancı yatırıma ve dış finansal desteğe ihtiyaç duyan Rus- ya, pazar ekonomisine dönüşüm yönünde çaba harcamakta, eski müttefiklerine karşı askerî ve ekonomik yardımlarını azaltmakta, asker sayısını düşürmekte ve Batılı ülkeler ile ilişkilerini geliştirmektedir. NATO’nun Barış İçin Ortaklık programına dahil olan Rusya, yine de örgütün Doğu’ya doğru genişlemesini tehdit olarak algılamaktadır. Soğuk Savaş dönemindeki eski gücüne dönebilmek için Avrasya enerji kaynakları üzerinde hâkimiyet kurma yönünde Batılı ülkeler ile rekabet içerisine giren Rusya, 1993 yılında ilan ettiği Yakın Çevre siyasetiyle bu bölgeleri kendi etki sahası içerisinde gördüğünü belirtmiştir.

Jeostratejik açıdan önemli coğrafi konumu, büyük ve kalabalık nüfusu, güçlü askerî yapısı, petrol ve doğal gaz rezevleri ile kadim Pers Medeniyeti’nin mirasçısı olması nedeniyle bulunduğu Körfez coğrafyasında kendisini doğal bölgesel lider olarak gören İran, bu özellikleriyle bölgesinde orta büyüklükte devlet olarak or- taya çıkmaktadır.

İran İslam Devrimi, 1979 yılında İran Şahı Pehlevi’ye karşı halkın ayaklanmasıyla ortaya çıkmıştır. Devrimin başlangıcında solcu gruplarda oldukça etkili rol oynamıştı. Ancak zamanla dinî lider Ayetullah Humeyni liderliğindeki aşırı dinci gruplar, Devrimin liderliğini ellerine geçirdiler ve İran siyasetine tümüyle dinî ilkeler hâkim hâle geldi. Günümüzde İran Şii anlayışa göre yönetilmektedir.

Mevcut topraklarının, savunma stratejileri açısından yetersiz olması, yeterli nüfusa sahip olmamasından ötürü askere alacak kişilerin bulunmaması ve Arap ülkelerinin de İsrail’in varlığını ilk kurulduğu yıllardan itibaren günümüze kadar tanımamaları, hatta 1967 ve 1973 yıllarında İsrail yönetimine karşı savaş açmaları gibi faktörlerden ötürü, İsrail’in dış politikasında önceliği, ulusal güvenlik, toprak bütünlüğü ve siyasi bağımsızlık kavramları almaktadır. Bu nedenle İsrail’in dış politika yapım sürecinde askerî makamların gözle görülür etkisi bulunmaktadır.

Ancak artan nüfus ve düşen yaşam kalitesi gibi unsurlarının yanısıra, doğal kaynaklardan mahrum olmasından ve ekonomik sıkıntılarından ötürü, Türkiye, korumacı ekonomi modelinden vazgeçerek, serbest pazar ekonomisi modelini benimsedi. Bu politika değişikliğiyle birlikte Türkiye, yabancı yatırıma ve dış mali desteğe daha açık hâle geldi. Bu durum, Türkiye’nin Batı dünyasına bağımlılığını arttırdı (Mustafa Aydın, 2000:103-139).

Realistler, ulusal güç kavramını, sayılabilir (coğrafi konum, askerî yapısı, madenler, dağları, nüfus sayısı, ekonomik kalkınmışlık düzeyi) ve sayılamayan (toplumsal birliktelik, toplumun moral değerinin yüksekliği, liderlik düzeyi gibi) unsurlar üzerinden tanımlamaktadır.

Panama Kanalı üzerinde askerî hâkimiyetini pekiştiren ABD, Batı yanlısı rejimleri ve gerilla hareketlerini destekledi ve bu ülkelere askerî, ekonomik ve siyasi yardımlarda bulundu.

Yakın Çevre politikası, Rusya tarafından 1993 yılında ilan edildi. Bu politikayla, Rusya, eski Sovyet coğrafyasında tek hakim gücün kendisi olduğunu deklere ederek, diğer büyük güçlerin, bunu dikkate alarak bölge ülkeriyle ilişkilerini geliştirmeleri gerektiğini belirtti.

Tarih boyunca istilalara maruz kalan Çin, günümüzde de güçlü devletler ile komşudur ve bu devletler ile bir şekilde toprak ve sınır sorunları yaşamaktadır. Bu devletler arasında, Rusya, Hindistan, Japonya ve realpolitik açıdan ABD yer almaktadır. Japonya, 1905 yılında Mançurya bölgesini işgal etmiştir.Moğolistan bu ülkelerden biri değildir.

MERCOSUL, Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay arasında oluşturulmuş, bölgesel ekonomik bütünleşme arayışıdır. Bu oluşum, vergilendirme, taşımacılık, ortak gümrükler, ticaret politikaları gibi konuları kapsamaktadır.

Jeostratejik açıdan önemli coğrafi konumu, büyük ve kalabalık nüfusu, güçlü askerî yapısı, petrol ve doğal gaz rezevleri ile kadim Pers Medeniyeti’nin mirasçısı olması nedeniyle bulunduğu Körfez coğrafyasında kendisini doğal bölgesel lider olarak gören İran, bu özellikleriyle bölgesinde orta büyüklükte devlet olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak diğer yandan hızla büyüyen ve kalabalık nüfusuyla geri kalmış teknolojiye sahip olması nedeniyle petrol ve doğal gaz kaynaklarından ötürü dünyanın sayılı ülkelerinden birisi olsa bile ciddi anlamda ekonomik sorunlar yaşamaktadır. Etnik açıdan heterojen toplumsal yapı ise İranlı yetkilileri, sürekli olarak parçalanma endişesiyle yaşamak zorunda bırakmaktadır. Tarihsel açıdan, coğrafi konumundan ötürü, büyük devletlerin bazen işgaline bazen de karşılıklı rekabetine maruz kalan İran’ın kültüründe, yabancı işgaline karşı hep şüphecilik ve korku hâkimdir. Aynı zamanda İranlı yetkililer, yabancı işgal güçlerinin, kendi içlerindeki bazı etnik grupları (Belucistan ve Güney Azerbaycan gibi) ayaklandıracağı endişesi taşımaktadır.

İran İslam Devrimi, 1979 yılında İran Şahı Pehlevi’ye karşı halkın ayaklanmasıyla ortaya çıkmıştır. Devrimin başlangıcında solcu gruplarda oldukça etkili rol oynamıştı. Ancak zamanla dinî lider Ayetullah Humeyni liderliğindeki aşırı dinci gruplar, Devrimin liderliğini ellerine geçirdiler ve İran siyasetine tümüyle dinî ilkeler hâkim hâle geldi. Günümüzde İran Şii anlayışa göre yönetilmektedir.

1923-1945 tek parti döneminde, Türk dış politikasına hâkim olan temel unsur, Kemalist siyasal kültürdü. Bu dönemde, jeostratejik konumuna rağmen, gerek M. Kemal Atatürk ve gerekse İsmet İnönü, eski yayılmacı emellerden uzak durduklarını, yayılmacı düşüncelerle hareket etmediklerini ve ulus-devlet inşa sürecinde Batılı bir toplumsal yapı oluşturmak istediklerini vurguladılar. Bu düşüncelerine dayanarak bu dönemde, Türk dış politikası, iki temel ilke üzerine oturmuştur: Batılılaşma ve Yurtta Sulh Cihanda Sulh. Bu dönemde bağımsızlığını pekiştirme ve ulusal güvenliği sağlama yönünde Türk hükûmeti, bölgesel oluşumlara dahil oldu ve İngiltere ve Fransa gibi büyük devletler ile ilişkilerini geliştirdi. Ekonomik alanda kalkınmasını sağlayabilmek için, Türkiye yabancı yatırımcı ve yabancı sermaye arayışlarından ziyade, kendi öz imkânlarına dayanmayı tercih etti. Çünkü Osmanlı döneminde ağır mali yükümlülükler altında kalan İstanbul yönetimi, siyasal bağımsızlığını kaybetmişti. Aynı durumla karşı karşıya kalmak istemeyen Atatürk ve İnönü, devletçilik ve halkçılık ilkelerini benimseyerek, korumacı ekonomi modelini benimsedi (Mustafa Aydın, 2000:103-139).

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından, 1945 - 1990 döneminde, ulusal özellikler ve ekonomik koşullar, Türk dış politikasında daha etkin rol oynamaya başladı. Artan nüfus ve düşen yaşam kalitesi gibi unsurlarının yanısıra, doğal kaynaklardan mahrum olmasından ve ekonomik sıkıntılarından ötürü, Türkiye, korumacı ekonomi modelinden vazgeçerek, serbest pazar ekonomisi modelini benimsedi. Bu politika değişikliğiyle birlikte Türkiye, yabancı yatırıma ve dış mali desteğe daha açık hâle geldi. Bu durum, Türkiye’nin Batı dünyasına bağımlılığını arttırdı (Mustafa Aydın, 2000:103-139).

Türkiye Avrupa Konseyi’ne 1950’de katıldı.