DİPLOMASİ TARİHİ

Bugün diplomat­ların geleneksel siyasi, ekonomik, kültürel ve konsolosluk ilişkileri yanında yep­yeni alanlarda sorunlarla meşgul olmaları gerekmektedir. Çevre, enerji, terörizm, insan hakları, doğal afetler ve insani yardımlar, sınır aşan sular, nükleer silahlar, uyuşturucu kaçakçılığı, mülteciler, fakirlik ve marjinalleştirme, siber terörizm gibi konularda uzmanlık da gerektiren yeni diplomasi faaliyetleri ortaya çıkmıştır.

‘İyi yönetim’ diplomasisi özellikle yönetimlerinin toplumları için yeterli politikalar üretemediği ülke­lere veya iç karışıklıklar gibi nedenlerle yönetilemeyen ülkelere uluslararası top­lumun belirli ölçülerde müdahalesi veya yardımı şeklinde tanımlanabilir. Habitat, Rio Zirvesi ardılı konferanslar gibi global çevre konferansları, Birleşmiş Milletler ve diğer yetkili uluslararası güçlerin güvenlik operasyonları, Birleşmiş Milletler çerçevesinde -örneğin sürdürülebilir kalkınma komisyonu gibi- özel görevli ko­misyonlar kurulması ve saydamlık, yolsuzlukla mücadele, kamu bütçesi hesap verilirliği gibi kamu hizmeti etiği konusunda uluslararası işbirliği çalışmaları ‘İyi yönetim diplomasisinin hangi alanlarda yürütüldüğünün örnekleridir.

Uluslararası ilişkiler artık ulus devletler ve uluslararası kuruluşların tekelinde de­ğildir. Sivil toplum kuruluşları, parlamentolar ve yerel makamların uluslararası sahnede giderek daha fazla rol oynaması klasik diplomasinin karşılaştığı başlıca meydan okuma olarak nitelendirilebilir.

Bugün hükûmetlerin dış politika amaçlarını ve tezlerini etkili bir biçimde sa­vunabilmeleri ancak dünya kamuoyunu ve özellikle hedef ülkelerin neredeyse tüm çevrelerini ne ölçüde etkileyebildiklerine bağlıdır. Bir ülke herhangi bir dış sorununda ne kadar haklı olursa olsun bu haklılığını diğer ülkelere de kabul et­tirememesi hâlinde haksız dahi görünecektir. Bu alandaki en etkili manivela, di­ğer klasik diplomasi araçlarının da ötesinde, son yıllarda ülkelerin giderek büyük önem verdiği ‘kamuoyu diplomasisi’dir.

Propaganda kamuoyunun siyasi amaçlarla kitle iletişim araçları kullanılarak etkilenmesi şeklinde tanımlanabilir. Birçok yazar ‘kamuoyu diplomasisi’ nin as­lında ‘propaganda’nın yabancı kamuoylarına yönelik biçiminin değişik bir isimle takdiminden ibaret olduğunu ileri sürer (‘Bizim yaptığımız kamuoyu diplomasisi, onlarınki propagandadır’). Buna karşı başkalarına göre kamuoyu diplomasisi pro­pagandadan temelde farklı ve yepyeni bir kavramdır. Birinci görüştekiler için propaganda 20. yüzyılın ilk yarısında özellikle 1. Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan totaliter rejimlerin elinde çarpıtılarak kul­lanıldığı için kötü bir anlam ve şöhret kazanmıştır. Bu nedenle 2. Dünya Savaşı sonrasında hükûmetler propaganda ile aynı yöntemlere başvurmak zorunda ol­makla birlikte bu kelimeyi kullanmaktan çekinmişlerdir. 1990’larda ise pek çok başka hükûmet propaganda faaliyetlerini ‘kamuoyu diplomasisi’ etike­ti altında sunmaya başlamıştır.

‘Açık Diplomasi’yi savunan Amerikan başkanı Woodrow Wilson’dur.

Kamuoyu diplomasisi uygulamasında başlıca aktör ve koordinatör dışişleri bakanlıklarıdır. Bu bakanlıklar esasen eskiden beri rutin olarak bugün kamuoyu diplomasisi çerçevesine giren faaliyetler yürütmektedir.

Kamuoyu diplomasisi uygulamasında başlıca aktör ve koordinatör dışişleri
bakanlıklarıdır. Bu bakanlıklar esasen eskiden beri rutin olarak bugün kamuoyu diplomasisi çerçevesine giren faaliyetler yürütmektedir. Bunlar arasında, tanıtma malzemesi hazırlayıp dış temsilciliklere dağıtmak, başkentteki yabancı medya mensuplarını bilgilendirmek, (günümüzde) internet sitesi aracılığıyla doğrudan tanıtım yapmak, bilgi aktarmak, (bazı ülkeler için) kültür tanıtımı faaliyetlerine ve bu tarz faaliyetleri yürüten (Goethe Enstitüsü, Alliance Française gibi) kurum­lara fon sağlamak sayılabilir. Bunun yanında kamuoyu diplomasisi stratejisini dış politika amaçları çerçevesinde oluşturmak, tanıtım faaliyeti yürüten diğer devlet kuruluşlarının (ve bazen özel kuruluşların) bu faaliyetlerinin söz konusu amaçlara uygunluğunu sağlamak için koordinasyon sağlamak da dışişleri bakanlıklarının görevlerine girmektedir.

Nitekim çevre politikaları, ilk olarak özellikle sanayileşmiş ülkelerde su ve hava kirliliği gibi küresel çevre bozulması işaretlerinin bilincine varılmaya baş­ladığı 1960’lardan itibaren uluslararası düzeyde gündeme gelmiş ve diplomasi konusu olmuştur. Konu önce Birleşmiş Milletler’de tartışılmaya başlamış, 1969 yılında NATO çevre güvenliği konusunu ele almıştır. 1972 yılında Stockholm’de gerçekleştirilen ve Stockholm Konferansı olarak da bilinen “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı” bu alandaki ilk büyük uluslararası girişim olmuştur.

Günümüzde çevre ve sürdürülebilir kalkınma konularını gündemine almayan bir uluslararası veya bölgesel kuruluş yok gibidir. Birleşmiş Milletler yanında Eko­nomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teş­kilatı (AGİT) ve uluslararası finans kuruluşları, sorunlara çözüm bulunabilme­sini teminen çok-taraflı işbirliği yollarını geliştirmeye yönelik girişimleri teşvik etmekte ve bu çalışmalar arasında eşgüdümü sağlamak çabasındadır. Avrupa Bir­liği çevre alanında yüksek standartlar yerleştirmeye yönelik kapsamlı ortak poli­tikalar geliştirmiştir. NATO 2004 yılından beri UNEP, BMKP, AGİT, BM Avrupa Komisyonu ve Orta ve Doğu Avrupa Çevre Merkezi ile birlikte Çevre ve Güvenlik İnisiyatifini yürütmektedir.

Diplomatların siyasi ve ekonomik konular ötesinde, çevre sorunla­rı, insan hakları, toplumun etik değerlerini de derinden etkileyen yeni teknolojik gelişmeler gibi yepyeni alanlarda uzmanlık kazanmaları zorunlu hâle gelmiştir. Nihayet, deprem gibi doğal afetler veya iç savaşların yarattığı insani felaketlerde diplomatların müdahaleleri giderek daha fazla gerekli olmakta ‘olay yeri diplo­masisi’ diplomatları büyükelçiliklerin nispeten korunaklı dünyasından, dünyanın ücra köşelerinde mülteci çadırlarına göndermektedir.

“D” şıkkı neden değil etki olarak karşımıza çıkmaktadır. Diplomatik süreçteki en önemli değişiklik iç ve dış politikaların birbiriyle kaynaş­masının artmasıdır. Bunun temel nedenleri, evvelce iç sorun sayılan konuların uluslararası düzeye intikali, uluslararası hukukun gelişmesi ve uluslararası yargı kurumlarının çoğalması nedeniyle ulusal yargı kavramının yıpranması, sınır aşan muamelelerin artması ve ekonomilerin küreselleşmesidir. Buna ek olarak, önemli sınır ötesi insan hareketlerinin olduğu bölgeler ve AB gibi entegrasyona yönelik kuruluşlarda da ülkelerin iç politika ve durumlarıyla doğrudan ilgili kendine özgü diplomatik süreçler söz konusudur.

İç ve dış politikaların neredeyse birleşmesinin başlıca etkisi diplomatik faa­liyetin niteliğini değiştirerek insan hakları, iç güvenlik, enerji, çevre politikaları gibi daha ziyade ‘iç’ sayılan politikalar ve sorunlara da muhatap hâle gelmesidir.

Avrupa, Ortadoğu ve Afrika ülkelerinde iç çatışmalar nedeniyle zayıflayan veya çöken devletler sorunsalı ‘geçiş diplomasisi’ veya ‘ihtilaf sonrası yeniden inşa’ diplomasisi denilen yeni bir türün ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu diplo­masi yönteminin esas unsurlarını güvenlik operasyonları düzenlemek, yönetimi oluşturmak, seçim reformu yapmak ve savaş suçlarını yargılama mekanizmasını kurmak oluşturmaktadır. Diğer bir yeni yönteme ‘iyi yönetim’ diplomasisi adı verilebilir. Bu tür diplo­masi özellikle yönetimlerinin toplumları için yeterli politikalar üretemediği ülke­lere veya iç karışıklıklar gibi nedenlerle yönetilemeyen ülkelere uluslararası top­lumun belirli ölçülerde müdahalesi veya yardımı şeklinde tanımlanabilir.

Diğer bir yeni yönteme ‘iyi yönetim’ diplomasisi adı verilebilir. Bu tür diplomasi özellikle yönetimlerinin toplumları için yeterli politikalar üretemediği ülkelere veya iç karışıklıklar gibi nedenlerle yönetilemeyen ülkelere uluslararası toplumun belirli ölçülerde müdahalesi veya yardımı şeklinde tanımlanabilir. Habitat, Rio Zirvesi ardılı konferanslar gibi global çevre konferansları, Birleşmiş Milletler ve diğer yetkili uluslararası güçlerin güvenlik operasyonları, Birleşmiş Milletler çerçevesinde -örneğin sürdürülebilir kalkınma komisyonu gibi- özel görevli komisyonlar kurulması ve saydamlık, yolsuzlukla mücadele, kamu bütçesi hesap verilirliği gibi kamu hizmeti etiği konusunda uluslararası işbirliği çalışmaları ‘İyi yönetim diplomasisi’nin hangi alanlarda yürütüldüğünün örnekleridir.

Kamuoyu diplomasisi uygulamasında başlıca aktör ve koordinatör dışişleri bakanlıklarıdır. Bu bakanlıklar esasen eskiden beri rutin olarak bugün kamuoyu diplomasisi çerçevesine giren faaliyetler yürütmektedir. Bunlar arasında, tanıtma malzemesi hazırlayıp dış temsilciliklere dağıtmak, başkentteki yabancı medya mensuplarını bilgilendirmek, (günümüzde) internet sitesi aracılığıyla doğrudan tanıtım yapmak, bilgi aktarmak, (bazı ülkeler için) kültür tanıtımı faaliyetlerine ve bu tarz faaliyetleri yürüten (Goethe Enstitüsü, Alliance Française gibi) kurumlara fon sağlamak sayılabilir.

Çevre politikaları, ilk olarak özellikle sanayileşmiş ülkelerde su ve hava kirliliği gibi küresel çevre bozulması işaretlerinin bilincine varılmaya başladığı 1960’lardan itibaren uluslararası düzeyde gündeme gelmiş ve diplomasi konusu olmuştur. Konu önce Birleşmiş Milletler’de tartışılmaya başlanmış, 1969 yılında NATO çevre güvenliği konusunu ele almıştır. 1972 yılında Stockholm’de gerçekleştirilen ve Stockholm Konferansı olarak da bilinen “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı” bu alandaki ilk büyük uluslararası girişim olmuştur. Sosyo-ekonomik yapıları ve gelişme düzeyleri farklı olan birçok ülkenin “çevre” konusunda ilk defa bir araya geldiği bu Konferans sonunda “Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Bildirisi” kabul edilmiştir. Yine bu toplantıda kurulması kararlaştırılan Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) 1972’den beri çevre sorunlarının çözümüne yönelik faaliyetlerin eşgüdümü için çalışmaktadır.

İnsani diplomasi insani amaçlı operasyon ve programlar için kamuoyu ve hükûmet desteği ve kaynaklarını harekete geçirmeyi hedefler. Bu diplomasi türü aynı zamanda insani amaçlı operasyonların savunulması, müzakeresi, anlaşmalara bağlanması gibi hususları içerir. Bu alanda hükûmetler yanında uluslararası kuruluşlar, sivil toplum kuruluşları, özel sektör ve özel kişiler dâhil çeşitli aktörler faaliyet göstermektedir. Çağımızda çeşitli düzeylerde işbirliği hâlinde faaliyet gösteren bu aktörlerin hızla çoğalması insani diplomasinin önemini arttırmıştır.

Bunun yanında ülkemizdeki Marmara ve Van depremleri gibi büyük ölçekli deprem felaketleri de aynı şekilde uluslararası yardım kampanyalarına konu olmaktadır. Bu tarz faaliyetler dünya kamuoyunun tam desteğine sahiptir. Bunların diplomasi yönünü daha çok ülkeler, uluslararası ve sivil kuruluşlar arasındaki koordinasyon gereklerinin doğurduğu karmaşık uluslararası temaslar oluşturur. Doğal olarak yardım alan ülkeyle işbirliği ve koordinasyon da bir insani diplomasi uygulamasıdır.

Enerji dış politikanın belki de -askerî güç kullanımı dışındaki- en önemli araçlarından biridir. İki veya daha fazla sayıda ülke ilişkilerinde hidrolik enerji veya nükleer enerji gibi yenilebilir enerji kaynakları zaman zaman öne çıkmakta ise de uluslararası ilişkileri derinden etkileme kabiliyetine sahip en önemli enerji kaynağı petrol ve -giderek daha fazla ölçüde- doğal gazdır. Uzun süre petrol politikası güç politikası ile eş anlamlıydı. Uluslararası petrol sanayi başta ABD olmak üzere Batılı ülkelerin olağanüstü güce sahip, kar maksimazyonu peşinde özel şirketlerinin hâkimiyetinde idi. Petrol ithalatçısı ülkeler herhangi bir şekilde söz sahibi değildi.

1961 Viyana Konvansiyonundan beri diplomatik yöntemlerde önemli değişiklikler olmuştur. Buna rağmen modern diplomasi hala üç temel yönteme dayanmaktadır: İkili ilişkilerde kişisel resmî temas diplomasisi, ‘perde arkası’ sessiz diplomasi ve çok taraflı müzakerelerde -oylama yerine- ‘konsensüs’e ulaşma diplomasisi. Başlıca değişikliklerden biri, uluslararası ihtilaflarda gerginliğin azaltılması için başvurulan Doğu-Batı zirvelerinin de ortadan kalkması sonucu ikili süper güç müzakerelerinin yerini liderler arasında çok taraflı görüşmelere bırakmasıdır. Doğru yanıt C'dir.