DİPLOMASİ TARİHİ

Paris Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa Devletler Konseri’ne (Concert Européen) girdiği ve Avrupa devletleri arasında uygulanmakta olan devletler hukukunun bir parçası olduğu kabul ve ilan ediliyordu.

Tanzimat Fermanı ile yapılan reformlar ve özellikle müslümanlarla ve gayri müslimlerin kanun önünde eşit kabul edilmeleri Osmanlı Devleti'nin Avrupa sistemine alınmasını hızlandırmıştır.

Her hâlükârda karşılıklılığa dayanan Avrupa sistemine geçinceye kadarki beş yüz yıla yakın bir sürede Osmanlı Devleti’nin yabancı ülkelerle siyasi, hukuki ve ekonomik ilişkilerde İslami bir kavram olan ‘aman (veya eman)’ sistemi temel ilkeyi oluşturmuştur. Arapçada güven ve güvenlik demek olan bu kelime İslam ülkesine girmek isteyen bir kişi veya orduya müsaade, güvence vermek anlamını taşımaktadır.

Osmanlı Devleti’nin çeşitli tarihlerde yabancı devletlere yolladığı elçilerin gönderilme nedenlerinin başlıcaları şu şekilde sıralanabilir: Padişahların tahta çıkışlarını bildirmek, yabancı ülkeler hükümdarlarının taç giyme törenlerinde temsil, anlaşmaların metinlerinin iletilmesi, dostluk ilişkilerinin yeniden kurulması, dostluğu yineleme, ihtilaf­lı sınır sorununu görüşmek ve ittifak olanağı aramak, savaşı barışla bitirmeyi önermek, hediye iletmek, padişahın veya sadrazamın bir mektubunu götürmek, devlet alacağını istemek, gerçeği yerinde saptamak, başka ülkedeki bi­limin gelişme düzeyini incelemek, yabancı devletin talebi.

Bu çerçevede, Ortaelçilere Def­terdarlık, Nişancılık, Mekke payesi; büyükelçilere de Rumeli veya Anadolu Beylerbeyliği, İran’a gönderilen elçilerden ulema sınıfından olanlara ise Anadolu Kadıaskerliği (kazaskerliği) rütbesi verilmekteydi.

Elçiler sınırdan içeri girdikten sonra artık o ülkenin misafiri sayılmakta ve her türlü konaklama masraf­ları ev sahibi hükûmet tarafından karşılanmakta, ayrıca dönüşlerinde kendilerine görevlerine uygun armağanlar verilmekteydi.

Osmanlı Devleti’nin yabancı ülkelere gönderdiği elçilerin görevleri hakkında düzenlemiş oldukları raporlara Sefaretname adı verilirdi.

Osmanlı Devleti’nin yabancı ülkelere gönderdiği elçilerin görevleri hakkında düzenlemiş oldukları raporlara Sefaretname adı verilirdi.

İlk daimi büyükelçiliğin Londra’da kurulması uygun görülmüştür. İngiltere’ye mukim büyükelçi atanan Kalyonlar eski Katibi Yusuf Agâh Efendi 1793 Ekim ayı ortalarında maiyetiyle birlikte İstanbul’dan ayrılmıştır. Aynı yıl Aralık ayında Londra’ya ulaşan Agâh Efendi 8 Ocak 1794’te itimatnamesini III. George’a merasimle sunduktan sonra
görevine başlamış ve üç yıl başarıyla sürdürmüştür.

İlk daimi temsilciliklerin, bazı elçilik katiplerinin yabancı dil öğrenmeleri gibi yararlarına rağmen, bekleneni tam olarak vermemesinin başlıca nedeni atanan elçilerin diplomasi tecrübesine sahip olmamasıdır.

1832 yılından beri Reisülküttaplık makamında bulunan Mehmet Akif Efendi Hariciye Bakanı unvanını alan ilk devlet adamı olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin dış ilişkilerinde en önemli dönüm noktası 1856 yılında yayınlanan ve Tanzimat Fermanı’ndaki reformları teyid eden Islahat Fermanı’nı yayınlanmasını takiben, aynı yıl toplanan Paris Konferansı ile Avrupa Devletler Konseri’ne dahil edilmesi oldu. Bu şekilde Osmanlı Devleti devletler hukukunun taraf­larından biri hâline geldi ve Avrupa diplomatik sistemine dahil olmuş sayıldı.

Arapçada güven ve güvenlik demek olan bu kelime İslam ülkesine girmek isteyen bir kişi veya orduya müsaade, güvence vermek anlamını taşımaktadır. Bu sistem genellikle yabancı ülke vatandaşı gayrımüslimlere uygulanmakla beraber -özellikle farklı mezheplerden olan-ülkeler arasında da geçerliydi. ‘Aman’ın en yaygın ugulama alanı bir şehrin veya kalenin fethi öncesinde veya sonrasında verilmesiydi. Bir örnek olarak Fatih Sultan Mehmet İstanbul’u fethinden hemen sonra Galata Cenevizlilerine bir ‘amanname’ vermiş, bunu daha sonra Latinler için de geçerli kılmıştır. 

İlk dönemlerde gönderilen elçilerin sınıf ve derecelere ayrıldığı hakkında bir bilgi yoktur. Yalnız 16. yüzyıldan itibaren, görevlerinin niteliğine ve gidecekleri devletin önemine göre büyükelçi veya ortaelçi şeklinde iki sınıfa ayrıldıkları, nisbeten daha basit bir görev verilen veya sadece mektup götürmek için yollananlara “Nameres” denildiği bilinmektedir. Daha da az önemli işler için dış ülkelere zaman zaman “Çavuş” adı altında görevliler gönderilmiş ise de bunların temsil yetkileri olmadığı anlaşılmaktadır. 

Elçilerin aynı zamanda görevleri gereği gittikleri ülkenin hükümdarı ve başbakanına Osmanlı padişahı ve sadrazamı tarafından yazılmış mektuplar götürdükleri ve “Name-i Hümayun” denilen bu mektupların gerek seyahat sırasında, örneğin sınırlarda gerekse kabul merasimlerinde, özel protokol uygulamalarına konu oldukları bilinmektedir. Bu mektuplar esas olarak dış ilişkileri güçlendirmek ve daha da çoğunlukla Osmanlı nüfuz ve gücünü hatırlatmak amacını gütmekteydi. 

Osmanlı Padişahı III. Selim, devlet teşkilâtındaki diğer bazı reformlarla birlikte (Nizam-ı Cedid gibi örnekler), yabancı ülkelere üçer yıl süre ile mukim elçiler gönderme kararını vermiştir. 

Osmanlı Devleti’nin diplomasi alanında sonraki en önemli adımları II. Mahmud zamanında atılmıştır. Bu padişah dönemindeki bir gelişme, 1821’de Bâbıâli’de Reisülküttaplığa bağlı bir Tercüme Odası kurulmasıdır. Yabancı büyükelçilerle teması sağlamakla görevli Divan-ı Hümayun tercümanlarının Fener Rumlarından seçilmesi uygulamasına son verilmiş ve İslâmiyet’i kabul etmiş kişiler ile güven duyulan Ermeniler kullanılmaya başlanmıştır. Sonuçta dış ilişkilerde büyük eksikliği çekilen yabancı dil bilen Müslüman memur sayısı artmıştır.

II. Mahmud, III. Selim zamanında önemi artarak, dış ilişkiler konusunda uzmanlaşan Reisülküttaplığın yerine 11 Mart 1836’da bir Hatt-ı Hümayun ile Hariciye Bakanlığını kurmuştur. 

İmparatorluk zayıflayınca Avrupalı güçlerle daha düzenli bir ilişki kurma ihtiyacı doğdu. Ancak bu defa bu ülkeler Osmanlıları Avrupa uluslararası ilişkiler ve hukuk sistemine almakta istekli olmadı. Osmanlı Devleti’nden Kanuni’den beri sağlamış oldukları ticari ve hukuki tavizleri garantiye almadan bu yönde adım atmadılar. 

Tanzimat Fermanı ve daha sonra Islahat Fermanı ile bu garantiyi sağladıktan sonra 1856 Paris Konferansıile Osmanlıları Avrupa Devletler Konseri’ne kabul ettiler. Bu şekilde Osmanlı Devleti uluslararası hukukun taraflarından biri oldu. Ancak Osmanlılar hiçbir zaman Avrupa ailesinin bir ferdi olarak görülmemiş, ilişkiler giderek eşitsiz bir nitelik kazanmıştır. Devlet son döneminde uluslararası politika ve diplomasi kurallarının uygulaması göstermelik bir faaliyetten ibaret kalmıştır.

1863 yılında Batı üniversitelerine benzer bir bilim kurumu olarak ilk Osmanlı Darülfünun’u kurulmuştur. Hariciye Nezareti Avrupa diplomasi modeli çerçevesinde reforme edilmiştir. Ayrıca, o vakte kadar fenerli Rumlar veya lisan bilen diğer gayrımüslimler tarafından yürütülen hariciye hizmetlerine lisan bilen, yetenekli memurlar almak üzere Hariciye Nezaretine bağlı olarak bir Lisan Mektebi dahi açılmıştır.