DİPLOMASİ TARİHİ

Batılı devletlerin Fatih Sultan Mehmet’ten beri İstanbul’da daimi elçi bulundurmalarına karşı, padişahlar dış ülkelere geçici “fevkalade” elçiler göndermekle yetinmişlerdir.Bu tutumun nedenleri üzerinde çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Bunlardan biri, Osmanlı Devleti’nin kendine güveninin dorukta olduğu yükseliş döneminde kendine yeterlilik ilkesini benimsemiş olduğu, bu nedenle başka ülkelerle ilişkileri önemsemediğidir. 17. ve 18. yüzyılda da bu eski infiratçı gelenek sürdürülmüştür. Osmanlı Devleti’nin söz konusu içe dönüklüğü 19. yüzyıl Batılılaşma hareketlerine rağmen imparatorluğun çöküşüne kadar sürmüş, bu anlayış cumhuriyet dönemi diplomasisi üzerinde de etkin olmuştur. Diğer bir görüşe göre, İslâm dininin temelleri üzerine oturtulan Osmanlı Devleti’nin, daha önce değindiğimiz Dar’ül İslâm, Dar’ül Harb ayırımı dolayısıyla diğer dinleri kabul etmiş toplumlarla barışçı yollarla ve eşit şartlarda ilişki kurması sözkonusu olamazdı. Doğru cevap D'dir.

Bu sistem genellikle yabancı ülke vatandaşı gayrımüslimlere uygulanmakla beraber -özellikle farklı mezheplerden olan- ülkeler arasında da geçerliydi. Osmanlı Devleti’nde ‘aman’ın kullanıldığı diğer bir alan ise Avrupa Devletlerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki elçi ve konsoloslukları ile tüccarlarının statüleri ve faaliyetleridir. Doğru cevap E'dir.

18. yüzyıl başındaki Lale Devri’nde Damat İbrahim Paşa tarafından Batı dünyası ve teknolojik başarıları hakkında bilgi edinmek amacıyla beş ayrı elçilik misyonu Viyana, Paris, Moskova ve Varşova'ya gönderilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Sefaretnamelerin en ünlü örneklerinden birisi 1720 yılında Paris’e gönderilen Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi’dir. Osmanlı döneminin en tanınmış elçilerinden olan Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin şöhreti aslında söz konusu sefaretnamesinin ayrıntılı ve ilginç içeriğinden, ayrıca bu belgenin 1757’de basılmış olan bir Fransızca tercümesinin yapılmış olmasından da ileri gelmektedir. Ayrıca, edebî değer de taşıdığı kuşkusuz olan söz konusu sefaretname Mehmet Efendi’nin misyonunun iki ülke ilişkileri açısından yarattığı olumlu etkiler açısından da özel bir önem taşımaktadır. Doğru cevap A'dır.

Mehmet Efendi’nin Paris elçiliğinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk Batılılaşma eğilimlerine yol açan bir etkide bulunduğunu ileri sürmek abartılı değildir. Her hâlükârda, bu misyonun Türkiye ve Fransa arasındaki ilişkilerin gelişmesine önemli ölçüde katkıda bulunduğu, Fransa’da Türkler hakkındaki yanlış düşünce ve kanıların silinmesine yardım ettiği kuşkusuzdur. Buna karşı, Mehmet Efendi’nin görevinin siyasi yönünün aynı ölçüde başarılı olmadığı, Fransızların Avusturya’ya karşı ittifak önerisini savsadıkları, hatta bu bahane ile birtakım ticari çıkarlar sağlamaya çalıştıkları bilinmektedir. Esasen, Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin bu konuda sonuç alamayacağını anlayınca İstanbul’a süratle geri dönmeye karar verdiği anlaşılmaktadır. Doğru cevap E'dir.

İlk elçilik için Fransa düşünülmekle beraber Fransız Devrimi’nin başlamasıyla bundan vazgeçilmiş ve ilk daimi büyükelçiliğin Londra’da kurulması uygun görülmüştür. İngiltere’ye mukim büyükelçi atanan Kalyonlar eski Katibi Yusuf Agâh Efendi 1793 Ekim ayı ortalarında maiyetiyle birlikte İstanbul’dan ayrılmıştır. Aynı yıl Aralık ayında Londra’ya ulaşan Agâh Efendi 8 Ocak 1794’te itimatnamesini III. George’a merasimle sunduktan sonra görevine başlamış ve üç yıl başarıyla sürdürmüştür. Doğru cevap D'dir.

Osmanlı Devleti’nin diplomasi alanında sonraki en önemli adımları II. Mahmud zamanında atılmıştır. Bu padişah dönemindeki bir gelişme, 1821’de Bâbıâli’de Reisülküttaplığa bağlı bir Tercüme Odası kurulmasıdır. Doğru cevap C'dir.

1832 yılından beri Reisülküttaplık makamında bulunan Mehmet Akif Efendi Hariciye Bakanı unvanını alan ilk devlet adamı olmuştur. Dürüst bir kişi olmakla beraber diplomasinin inceliklerinden habersiz olan Mehmet Akif Efendi -tarihimizde Miyop Çörçil olayı diye geçen- İstanbul’da bir İngilizle ilgili yargı sorunu nedeniyle dört ay sonra azledildi. Doğru cevap B'dir.

1870’lere kadar görevde bulunanlar devletin diğer kesimlerinden naklen elçi olarak atanmışlardır. Meslekten yetişen ilk sefir ise 1872’de Atina’ya atanan Mahmut Esat Bey olmuştur. Doğru cevap E'dir.

Hristiyan Batı ülkeleri Osmanlıları yüzyıllar boyu geliştirdikleri uluslararası ilişkiler ve hukuk sistemine dahil etmede hevesli davranmadılar. Osmanlı Devleti’nin “Darül İslam-Darül Harp” ayrımına karşı, devletler hukukundan yararlanabilmesi için belirli bir medeniyet düzenine ulaşmasını şart koştular. Daha da önemlisi, Osmanlı Devleti’nden kendi çıkarları doğrultusunda, Kanuni Sultan Süleyman döneminden beri sağlamış oldukları ticari ve hukuki tavizleri garantiye almadan bu yönde adım atmaktan kaçındılar. 1939 yılında Mustafa Reşit Paşa tarafından hazırlanan Sultan Abdülmecit’in Tanzimat Fermanı bu garantiyi sağladı. Doğru cevap C'dir.

Venedik, İstanbul’un fethinin hemen ardından daimi elçi bulunduran ilk devlet olmuştur. Bunu 1475’te Polonya, 1497’de Rusya, 1525’te Fransa, 1528’de Avusturya, 1583’te 16. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlılara askerî ana maddeler sağlamaya başlayan İngiltere ve 1612’de Hollanda elçilikleri izlemiştir. 

Karşılıklılık kavramının söz konusu olmadığı bu dönemlerde, Avrupa devletlerinin İstanbul’da daimi elçi bulundurmaları Osmanlı Devleti’nin büyüklüğünün ve Osmanlı padişahlarına saygının bir işareti sayılır ve yabancı elçiler, ülkeleri adına talepte bulunmaya gelen misafirler olarak görülürdü. Nitekim, daimi elçilerin ve önemli bir diplomatik misyonla veya protokol gereği tahta çıkma veya barış akdi için Osmanlı Devleti’ne gelen fevkalade ve orta elçilerin, Osmanlı sınırından içeri girdikleri andan itibaren her türlü yol masrafları, ağırlama ve konaklama giderleri devlet tarafından karşılanırdı. 

Buna karşı, ilişkilerin bozulduğu hâllerde ‘aman’ ile gelmiş olan yabancı devlet elçisinin misafirlik statüsü iptal edilmekte hatta hapsedilmekteydi. Elçi hapsi uygulaması, savaş açılan ülkedeki Osmanlı tüccar ve uyruklarının iadesini sağlamak için de başvurulan bir yöntemdi. Son olarak 1799’da Mısır sorunu nedeniyle Fransa’ya savaş açıldığında Fransa Maslahatgüzârı Ruffin’in maiyeti ile birlikte Yedikule’ye hapsedilmesinden sonra, karşılıklılık ilkesine dayalı diplomasiye geçilen III. Selim döneminde elçi hapsedilmesi uygulamasından vazgeçilmiştir. 

Elçilerin aynı zamanda görevleri gereği gittikleri ülkenin hükümdarı ve başbakanına Osmanlı padişahı ve sadrazamı tarafından yazılmış mektuplar götürdükleri ve “Name-i Hümayun” denilen bu mektupların gerek seyahat sırasında, örneğin sınırlarda gerekse kabul merasimlerinde, özel protokol uygulamalarına konu oldukları bilinmektedir.

1789'da tahta çıkan III. Selim dönemine kadar Osmanlıların yabancı ülkelerle ilişkileri tek yönlü kalmıştır.

Arapçada güven ve güvenlik anlamına gelen ve İslam ülkesine girmek isteyen bir kişi veya orduya müsade verildiğini gösteren belgeye aman adı verilir.

Osmanlı Devleti'nin yabancı devletlerle yaptığı her türlü anlaşma Seyhülislamın denetiminden geçerdi.

Venedik İstanbul'un fethinin hemen ardından daimi elçi bulunduran ilk devlet olmuştur.

Osmanlı Devleti'nin yabancı ülkelere gönderdiği elçilerin görevleri hakkında düzenlemiş oldukları rapora sefaretname adı verilirdi.

Yazdığı ayrıntılı sefaretname Fransızca'ya da tercüme edilmiş olan tanınmış Osmanlı elçisi Yirmisekiz Mehmet Çelebi'dir.

III. Selim, devlet teşkilâtındaki diğer bazı reformlarla birlikte yabancı ülkelere üçer yıl süre ile mukim elçiler gönderme kararını veren Osmanlı padişahıdır.