DİPLOMASİ TARİHİ

Çarlık Rusya’sının 1917 Mart ayında çöküşü ve geçici liberal bir hükûmetin kuruluşu Rus diplomasisi yönünden başlangıçta herhangi bir değişiklik yaratmadı. Ancak Kasım 1917’de Bolşeviklerin Petrograd’daki darbesi ve iktidara gelişleriyle Rusya’da her şey gibi diplomasi de kökünden değişti. Her şeyden önce Bolşeviklerin ve özellikle ilk dışişleri halk komiserliğine atanan Troçki’nin dış ilişkilere yaklaşımı son derece radikaldi. Onların düşüncesine göre komünist devrimi nasıl olsa bütün Avrupa’ya yayılacaktı, sonra da sırada bütün dünya vardı. Dolayısıyla “dış ilişkiler” ancak geçici bir durum olabilirdi.

Bu konferansta asıl kararların müzakere edildiği, İngiltere, Fransa, İtalya ve ABD’nin hükûmet başkanlarının oluşturduğu Yüksek Konsey ile İngiltere, Fransa ve İtalya Başvekilleri ile Wilson ve dışişleri bakanı yanında Japonya’dan iki baş delegeden oluşan Onlar Konseyi oluşturulmuştur. Japonya sadece Onlar Konseyi’nin üyesidir.

Bu tarz “amatör” diplomasi girişimlerinin en meşhuru Rudolf Hess’in 1941 Mayıs’ında İskoçya’ya uçarak barış aracılığı yapmaya çalışmasıdır. Bu macera, savaşı kısaltmaya yaramadığı gibi Hess’in ömür boyu Spandau zindanında kalmasıyla sonuçlanmıştı.

Birinci Dünya Savaşı’nı resmen sona erdiren Versailles Antlaşması, muzaffer ülkelerin esas hedefi olan Almanya ile ilgili hükümleri içerdiği için genellikle Paris Konferansı’nın tek sonuç belgesi olarak anılır. Halbuki teknik olarak bu belge sadece Almanya’yla yapılan barış hakkındadır. Diğer mağluplarla ilgili barış anlaşmalarına Paris civarındaki çeşitli park ve şatoların isimleri verilmiştir: Osmanlı İmparatorluğu ile Sevr, Avusturya ile Saint Germain, Macaristan ile Trianon, Bulgaristan’la Neuilly.

Otuz bir ülkenin imzaladığı Milletler Cemiyeti Sözleşmesi 10 Ocak 1920’de yürürlüğe girmiş, üye sayısı daha sonra 63’e kadar yükselmiştir. Milletler Cemiyeti’ni yaratan Paris Konferansı sonuçlarından olan Sevr Antlaşması’nı onaylanmadan ortadan kaldıran ve 1923’te Lozan Antlaşması’nı yapan Türkiye Cumhuriyeti Milletler Cemiyeti’ne 1932’de, Sovyet Rusya 1934’te üye olmuştur.

Konseyin İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya ile birlikte beş daimi üye ülkesinden biri olması gereken ABD, cemiyetin kuruluşuna katkıları nedeniyle 1919 Nobel Barış Ödülü’nü almış olan Wilson’un bütün çabalarına rağmen, Amerikan Kongresi’nin sözleşmeyi onaylamayı reddetmesiyle sandalyesine oturamamıştır.

Savaşın son üç yılında Winston Churchill, Roosevelt ile görüşmek amacıyla beş defa ABD’ye gitmişti. Yine Chuchill, 1942’de Stalin’i görmek için Moskova’ya gitmiş ve ABD ve Sovyet liderleriyle Tahran, Yalta ve Potsdam’da üçlü görüşmelere katılmıştı. Stalin’in ülkesinin sınırlarından pek fazla uzağa gitmeyi sevmemesine karşı, 1943’te Casablanca’da Churchill ile buluşan Roosevelt ülkesinin dışına savaş zamanında çıkan ve uçakla seyahat eden ilk ABD Başkanı olmuştu.

Birleşmiş Milletler’in yönetim kurulu olan Güvenlik Konseyi’nin Milliyetçi Çin’in yerini Çin Halk Cumhuriyeti’nin alması dışında değişikliğe uğramayan daimi üyeleri Birleşmiş Milletler’de son sözü söylemeye devam etmişlerdir. Bu devletler Çin dışında ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Fransa’dı.

Başta Hindistan olmak üzere, Gana ve Nijerya, İngiltere’nin gözetiminde bağımsızlık öncesi dış ilişkiler alanında kısıtlı da olsa tecrübe kazanmış ve belirli bir kadro yetiştirmişlerdi. Hindistan, Milletler Topluluğu üyesiydi ve Hintlilere komşu ülkelerdeki bazı İngiliz misyonları personeli arasında yer veriliyordu. Ancak, 1960’larda dekolonizasyon süreci o kadar hızlandı ki, birçok yeni ülke değil diplomat yetiştirmeye, normal bir devlet düzeni kurmaya bile vakit bulamadan bağımsızlık kazandı. Örneğin 1960’ta Belçika, Kongo’yu altı ay içinde terk ederek, geride anarşinin sınırında bir ülke bıraktı.

Birleşmiş Milletler merkezi New York şehrinde, AB Ofisi ise Cenevre’dedir. Nato ve Avrupa Birliği merkezi ise Brüksel’de bulunmaktadır.

İngiliz Dışişleri Bakanlığı geleneklerini yıkarak savaşın daha başlangıcında dış ilişkilerle ilgili haberlerin resmî ve düzenli biçimde halka duyurulması için yeni bir enformasyon dairesi kurdu. Bunun yanı sıra 1916 başlarında, daha önce içişlerine bağlı olarak kurulmuş olan ve büyük ölçüde akademisyenler ile gazetecilerin oluşturduğu Savaş Propaganda Bürosu da dışişleri şemsiyesi altına alındı. Bu bölüm sonradan Siyasi İstihbarat Dairesi adını alacaktı.

Ocak 1917’de daha önce müttefiklerin savaş sonrası amaçları hakkında kendi vasıtalarıyla bilgi edindikten sonra, Amerikan Senatosu’nda yaptığı bir konuşmayla eşitler arasında müzakere edilecek bir “zafersiz barış” yapılması çağrısında bulundu. Sonra, güçler dengesinin yerini alacak bir “ortak güç” sisteminin kurulmasına desteğini yineledi ve nihayet devletlerin farklı değil ortak çıkarlar gözetecekleri bir uluslararası teşkilât kurulmasını önerdi. Dahası, gizli diplomasiyi reddederek “açık olarak müzakere edilecek açık anlaşmalar”dan söz etmeye başladı.

İlk dışişleri halk komiserliğine atanan Troçki’nin dış ilişkilere yaklaşımı son derece radikaldi. Onların düşüncesine göre komünist devrimi nasıl olsa bütün Avrupa’ya yayılacaktı, sonra da sırada bütün dünya vardı. Dolayısıyla “dış ilişkiler” ancak geçici bir durum olabilirdi.

Yıkıcı faaliyetler, Rusya’nın şemsiyesi altındaki Komintern vasıtasıyla kurumsal hâle getirilmişti. 1919’da kurulan bu teşkilât bütün dünyadaki devrimci hareketlerin koodinasyonuyla görevliydi.

Güç dengesi ve ulusal çıkar yaklaşımlarının yerine, uluslararası adalet, hukuk ve dayanışma kavramlarının hakim olacağı bir Yeni Diplomasi yaratılması iddialarına rağmen 1919-20 yıllarında toplanan Paris Konferansı aslında 19. yüzyıl konferans diplomasisinin uygulamalarından pek de farklı biçimde cereyan etmedi. Wilson dahil liderler, müzakere sürecinin değil sonuçların halka açıklanmasından yanaydılar. Gazeteciler konferansın genel oturumlarına katılabilmekte fakat asıl kararların müzakere edildiği, İngiltere, Fransa, İtalya ve ABD’nin hükûmet başkanlarının oluşturduğu Yüksek Konsey ile İngiltere, Fransa ve İtalya Başvekilleri ile Wilson ve dışişleri bakanı yanında Japonya’dan iki baş delegeden oluşan Onlar Konseyi’nin görüşmelerinde hazır bulunamıyorlardı.

Konferans Versailles Antlaşması’yla sona erdi. Woodrow Wilson’un ısrarıyla Milletler Cemiyeti Sözleşmesi de bu belgenin ayrılmaz parçası hâline getirildi. Birinci Dünya Savaşı’nı resmen sona erdiren Versailles Antlaşması, muzaffer ülkelerin esas hedefi olan Almanya ile ilgili hükümleri içerdiği için genellikle Paris Konferansı’nın tek sonuç belgesi olarak anılır.

Gerçekte güçler dengesi kendi içinde istikrarsızlık tohumları taşıyan bir dü- zeni ifade ediyordu. Savaş her zaman kapıdaydı. Sistemin çöküşüne ise çeşitli unsurların biraraya gelmesi neden oldu. Bunlardan biri, 1871’de Alman Birliğinin gerçekleşmesiydi.

Paris Konferansı’nın diğer sonuçları gibi yirmi yıl bile yaşamını sürdüremeyen Milletler Cemiyeti tecrübesi ise uluslararası ilişkilere 20. yüzyılda getirilen belki de en önemli yenilik sayılabilir.Temel amacı uluslararası ihtilaf ve çatışmaların barışçı yollarla çözülmesi olarak ilan edilen ve kolektif güvenlik ilkesine dayanan Milletler Cemiyeti üç ana organdan oluşmaktaydı: Fransa, İngiltere, İtalya ve Japonya daimi üyeleri olmak üzere on beş üye ülkeden oluşan ve yılda üç defa toplanan konsey; yılda bir toplanan ve bütün üyelerin katıldığı genel kurul ve uluslararası bürokrasi olarak çalışan sekretarya. Kurullarda bütün kararların oybirliğiyle alınması gerekiyordu.

Temel amacı uluslararası ihtilaf ve çatışmaların barışçı yollarla çözülmesi olarak ilan edilen ve kolektif güvenlik ilkesine dayanan Milletler Cemiyeti üç ana organdan oluşmaktaydı: Fransa, İngiltere, İtalya ve Japonya daimi üyeleri olmak üzere on beş üye ülkeden oluşan ve yılda üç defa toplanan konsey; yılda bir toplanan ve bütün üyelerin katıldığı genel kurul ve uluslararası bürokrasi olarak çalışan sekretarya. Kurullarda bütün kararların oybirliğiyle alınması gerekiyordu

“Yeni Diplomasi”, yerine ve zamana göre değişken nitelikte ve her tarihi önemli değişimden sonra uluslararası ilişkilerde gündeme gelen bir kavramdır.