DİPLOMASİ TARİHİ

Böyle bir ortam içinde, geleneksel diplomasiye en büyük darbeyi Woodrow Wilson vurdu. Ocak 1917’de daha önce müttefiklerin savaş sonrası amaçları hakkında kendi vasıtalarıyla bilgi edindikten sonra, Amerikan Senatosu’nda yaptığı bir konuşmayla eşitler arasında müzakere edilecek bir “zafersiz barış” yapılması çağrısında bulundu. Sonra, güçler dengesinin yerini alacak bir “ortak güç” sisteminin kurulmasına desteğini yineledi ve nihayet devletlerin farklı değil ortak çıkarlar gözetecekleri bir uluslararası teşkilât kurulmasını önerdi. Dahası, gizli diplomasiyi reddederek “açık olarak müzakere edilecek açık anlaşmalar”dan söz etmeye başladı.

Bolşeviklerin ve özellikle ilk dışişleri halk komiserliğine atanan Troçki’nin dış ilişkilere yaklaşımı son derece radikaldi. Onların düşüncesine göre komünist devrimi nasıl olsa bütün Avrupa’ya yayılacaktı, sonra da sırada bütün dünya vardı. Dolayısıyla “dış ilişkiler” ancak geçici bir durum olabilirdi.

Rusya’yı Avrupa devletler sistemine sokmak ve Sovyet dış politikasını ve mekanizmasını Avrupa normlarına uydurmak görevi, Mart 1918’de Troçki’nin yerine Dışişleri Komiserliği’ne gelen Çiçerin’e düştü. Sovyetler önceleri bütün diplomatik unvanları lağvederek, dış temsilcilerine de sadece tam yetkili temsilci veya polpred adını verdiler. Ayrıca, büyük güçler ile küçük devletler ayırımını da reddettiler. Ancak, Bolşevik Rusya ile başlıca Avrupa güçleri arasında diplomatik ilişkiler kurulunca, polpred’lerin kordiplomatikteki diğer ülke temsilcilerine göre öncelik sırasını saptamak mümkün olamadı. Bunun sonucu Sovyet temsilcilerine protokol sırasının en gerisinde yer verilince, Çiçerin bu konuda da gerilemek ve Avrupa terim ve unvanlarını kabullenmek mecburiyetinde kaldı.

Birinci Dünya Savaşı sona erdiğinde genel beklenti barışın teminat altına alınacağı ve yeni ve daha adil bir uluslararası düzen kurulacağı idi. Galip gelen ülkelerin liderleri de bu yönde yeni fikirler ortaya atıyordu. Lloyd George “Avrupa medeniyetinin geleceğinin şu veya bu hanedanın veya ülkenin çıkarlarını ikna ve hile yoluyla sağlamaya çalışan birkaç müzakerecinin keyfi kararlarına bırakılamayacağını” ileri sürerek toprak düzenlemelerinin kendi kaderini kendi tayin etme hakkı çerçevesinde, halkların üzerinde anlaştıkları biçimiyle yapılması gereğini vurguluyordu.

Wilson’un diplomasi tarihi bakımından daha önemli olan önerisi, yukarıda da değinilen, “açık barış sözleşmelerinin açık biçimde müzakere ve akdi ve ondan sonra da uluslararası ilişkilerde özel mutabakatların yapılmaması ve diplomasinin daima halkın gözü önünde samimi şekilde yürütülmesi” şeklindeki birinci noktada yer almıştı. Kasım 1918’de Almanya ile imzalanan mütarekede, imzacı devletlerin nihai barış anlaşmasına esas olarak Wilson’un on dört noktasının alınmasını -şartlı olarak- kabul etmeleri, uluslararası ilişkilerde, Harold Nicolson’un daha sonra “demokratik diplomasi” diye adlandıracağı, yeni bir çağın açıldığını haber veriyor gibiydi.

Birinci Dünya Savaşı’nı resmen sona erdiren Versailles Antlaşması, muzaffer ülkelerin esas hedefi olan Almanya ile ilgili hükümleri içerdiği için genellikle Paris Konferansı’nın tek sonuç belgesi olarak anılır. Halbuki teknik olarak bu belge sadece Almanya’yla yapılan barış hakkındadır. Diğer mağluplarla ilgili barış anlaşmalarına Paris civarındaki çeşitli park ve şatoların isimleri verilmiştir: Osmanlı İmparatorluğu ile Sevr, Avusturya ile Saint Germain, Macaristan ile Trianon, Bulgaristan’la Neuilly.

Milletler Cemiyeti’ni yaratan Paris Konferansı sonuçlarından olan Sevr Antlaşması’nı onaylanmadan ortadan kaldıran ve 1923’te Lozan Antlaşması’nı yapan Türkiye Cumhuriyeti Milletler Cemiyeti’ne 1932’de üye olmuştur.

Cemiyetin on dört yıl gibi uzun bir süre Genel Sekreterliği’ni yapmış olan İngiliz Sir Eric Drummond’u, “uluslararası sekretarya” kurumunun yaratıcısı olarak kabul etmek gerekir. Çünkü Eric Drummond, bu gibi uluslararası iş birliği örneklerinde her ülkenin kendi sekretaryasına sahip olması biçimindeki geleneksel uygulamaya karşı mücadele vererek ilk defa ortak ve daha da önemlisi bağımsız ve tarafsız sekretarya fikrini kabul ettirebildiği gibi, bu kurumun birçoğu bugüne kadar değişmemiş olan ilkelerini de saptamıştır.

İkinci Dünya Savaşı ile birincisi arasındaki başka bir benzerlik; savaş sırasında profesyonel diplomatlar kadar meslekleri veya siyasetteki yerlerinden dolayı bazı dış görevlere uygun sayılan kişilerin de elçi olarak görevlendirilmesidir. Bu çerçevede, Verdun kahramanı Mareşal Pétain’in 1939’da Franko’nun İspanya’sına büyükelçi olarak atanması, İngiliz İşçi Partisi’nin önde gelen kişiliklerinden olan Sir Stanford Cripps’in Moskova’ya büyükelçi olarak gönderilmesi, Weimar Cumhuriyeti Şansölyelerinden von Papen’in Hitler tarafından önce Viyana’ya sonra Ankara’ya büyükelçi olarak atanması sayılabilir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında diplomasiye biri kalıcı olmak üzere, diğeri 1990’da Sovyetler Birliği’nin dağılmasına kadar süren iki gelişme damgasını vurdu: Çok taraflı kuruluş ve ilişkilerin hızla çoğalması ile Soğuk Savaş’ın dünyayı iki kampa bölmesi.İkinci Dünya Savaşı sonrası diplomasisine damgasını vuran iki gelişmeden daha söz edilebilir. Bunlardan birincisi, siyasi liderlerin daha önce de mevcut olan kişisel diplomasi uygulama eğilimlerinin artarak sürmesi, bu arada özel jetlerin açtığı olanakların ürünü olan “mekik diplomasisi” dahil uluslararası müzakerelerde doğrudan temas yönteminin yaygınlaşmasıdır. İkincisi de devlet ve hükûmet başkanları arasındaki zirve toplantılarının düzenli hâle gelmesidir. Sözkonusu eğilimler de doğal olarak mukim temsilciliklerin ve profesyonel diplomatların hareket ve yetki alanını önemli ölçüde daraltmıştır.