DİPLOMASİ TARİHİ

İlk diplomatik faaliyetler hakkındaki en elle tutulur delillere Doğu Akdeniz topluluklarında rastlıyoruz. Mezopotamya şehir devletleri arasındaki anlaşmaların kayıtları İÖ.2850 yılına dayanmaktadır. Daha sonra Babil’de konuşulan Akad dilinin lehçesi Ortadoğu’nun diplomatik dili hâline gelmiştir. Tarihin bilinen ilk yazılı barış anlaşması Hititler zamanından kalmadır. Hititlerle Mısırlılar arasındaki Kadeş Savaşı sonunda İÖ. 12. yüzyılda akdedilen anlaşmanın yazılı bulunduğu tabletler İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunmaktadır. İlk Çağlarda topluluklar arasında haberciler gidip gelmekte, özel amaçlı temsilci değişimi yapılmaktaydı. Mesaj taşıyanlar kutsal ve dokunulmaz sayılırdı.

Eski Yunan diplomasisinin İÖ.700 yıllarındaki ilk izlerini edebiyatında, özellikle dünyanın diğer bölgelerine gezileri anlatan ve devletlerarası ilişkilere de değinen İlyada ve Odysseia’de bulabiliriz. Olimpiyatlar diplomasi tarihi açısından değer taşır. Olimpik Mütareke (Ekecheria) geleneği İÖ. 9. yüzyılda, Elis’li Iphitos, Pisa’lı Cleosthenes ve Ispartalı Lycurgus arasında imzalanan bir sözleşme ile yaratılıştır. İlk diplomatlar diyebileceğimiz habercilerin mitoloji tanrıları ve özellikle tanrıların habercisi Hermes tarafından korunduğu varsayılırdı.

Roma’ya gelen yabancı elçiler belirli usullere göre merasimle karşılanır ve kendilerine bağışıklık ve ayrıcalıklar tanınırdı. Politikalar tek başına imparator tarafından saptandığından, Roma’nın kararlarını etkilemek isteyenler, bazen de sürekli seferde olduğu için bulunması pek güç olan imparator neredeyse oraya elçi yollarlardı. Kuşkusuz Latince ve Yunanca katiplerinin bulunmasına rağmen imparatorların yabancı ülkelere gönderilecek mektupları bizzat kaleme aldıkları bilinmektedir.

Doğu Roma İmparatorluğu’nun bu kadar uzun yüzyıllar ayakta kalmasının tek sırrı vardı: Etkin bir diplomasi. Dünyanın merkezi olan Konstantinopolis’te hüküm süren Bizans imparatorlarının seküler güç yanında ekümenik yani tüm “medeni evreni” kapsayan dinî güçleri onları diğer bütün hükümdarların üstüne çıkartıyor ve kendilerine yenilmezlik niteliğini kazandırıyordu. İmparatorluğun bir sorunu da, sürekli askerî zaferler sağlamaya yetecek ölçüde kaynaklara sahip olmaması idi. Bizans aslında sahip olmadığı gücü dış dünyaya varmış gibi gösterme hünerini zirvesine çıkarmıştır.

Yabancı topraklara elçiler salt belirli kısa dönemli amaçlar için gönderilmiş ve yabancı elçiler de benzer amaçlarla kabul edilmiştir. Bağdat’a gelen yabancı elçinin görevi başarılı olursa karşılanması kadar görkemli bir merasimle uğurlanır, armağanlara boğulurdu. Aman sahibine İslâm diyarlarına girme olanağını verir ve yetkili makamların korumasını sağlardı. Abbasilerle birlikte daha karmaşık amaçlar için misyonlar düzenlenmeye başladı.

İlişkilerde asıl güçlük o dönemde egemenlik kavramının pek az gelişmiş olması ve özel ve kamu ayrımının belirsizliği nedeniyle kimin neyi temsil ettiğinin kesinleşmemesiydi. O kadar ki 16. yüzyıla kadar yerleşmiş bir diplomatik uygulamaya sahip egemen bir ülkeden bahsetmek pek mümkün değildir. Bunda, 1400 yıllarına kadar Batı Avrupa dünyasının kendisini hâlâ tek bir toplum olarak görmesi de önemli rol oynamaktaydı. Buna karşı Hristiyanlığın birliği hakkındaki inanç değişmemişti. Bu inanç, genellikle tüm Batı toplumlarınca ortaklaşa benimsenen bir hukukun oluşmasına da yol açmıştır.

Modern diplomasinin ilk temelleri Rönesans döneminde atılmıştır. Şehir devletlerine hükmedenler diğer devletlerin günlük politikalarını izlemeye büyük önem vermekteydi. Bu nedenle elçilerin gönderdikleri raporlar, son derece ayrıntılıydı ve belirli standartlaşmış usullere göre yazılırdı. Bu dönemde mukim elçileri tanımlamak için büyükelçi terimi kullanılmaya başlamış, akreditasyonlarının kesin biçimde saptanması, talimatlarının dikkatle yazılması gibi uygulamalar yaygınlaşmıştır. Papalar 16. yüzyıl başlarına kadar diğer ülkelere elçi göndermemekte, sadece elçi kabul etmekteydi. Papalar elçileri bir arada kabul eder ve görüşürdü, merasimlerde elçiler bir grup hâlinde oturtulurdu. Bu şekilde, kordiplomatik kavramı ilk defa Papalık sarayında ortaya çıktı.

Barış zamanı konferanslarında gündemin sadece büyük güçler tarafından kararlaştırılması üstelik kongrenin bu güçler kendi aralarında sonuçları üzerinde anlaşmaya varmadan toplanmaması ilkesi benimsendi. Böylece 1815 Viyana Kongresi, barışın kongre masasında yapılması geleneğini değiştirip geçmişin katı usullerini terk ederek büyük güçlerin rolünü daha esnek bir çerçeveye oturtuyordu. “Avrupa Konseri (Concert Européen)” doğmuştu.

Papalar önemli meseleler için “legate”ler görevlendirirdi. Daha az önemde konular için ise “nuncius”lar yeterliydi (halen Papa’ların büyükelçileri için kullanılmakta olan Nonce Apostolique unvanının aslı da bu kelimeden gelmektedir). Aslında bütün hükümdarlar ve prensler arasındaki ilişkilerde çok yaygın şekilde kullanılan nuncius’lar, “canlı mektup” diye nitelendirilmelerine yol açan biçimde pek kısıtlı yetkilere sahipti.

Papalar önemli meseleler için “legate”ler görevlendirirdi.

12. yüzyıl sonundan itibaren ilk defa İtalya’da “Ambaciatore=Büyükelçi” unvanı ortaya çıktı.

Bir müzik terimi olan ve İtalyanca concerto kelimesinden gelen “konser” diplomaside 16. yüzyıldan itibaren ahenk veya uyum anlamında kullanılmaktaydı.

1748 Aix-la-Chapelle anlaşması görüşmelerinde Fransızca alfabetik sırasının kabul edilmesi Fransa’nın diplomatik zaferi sayılır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat sonrası Batılılaşma çabaları çerçevesinde diplomaside Avrupa ilke ve uygulamalarının kabul edilmesinde başrolü imparatorluğun 1856’da Paris Andlaşması’yla resmen Avrupa Konseri’ne kabul edilmesi oynamıştır.

1938 yılında ilk yabancı ülke merkezini Kahire’de açan British Council bugün elli yedi ülkede beş yüz bin öğrenciye ingilizce öğretmektedir.

İngiltere devleti 1773’te Hindistan’a bir genel vali atadı.

1790’larda III. Selim Londra, Paris, Viyana ve Berlin’de mukim büyükelçilikler açmıştı. 1849’da Tahran’da bir Osmanlı Büyükelçiliğinin kurulması Müslüman ülkeler arasında karşılıklı mukim diplomatik temsilcilik değişiminin ilk örneğiydi.

1853’te Komodor Matthew Perry ve ufak bir Amerikan savaş gemisi
filosunun Yedo limanına varışıyla Japonlar iki yüz yıllık içe dönüklüklerinden vazgeçerek topraklarında Batılı konsoloslukların açılmasına rıza gösterdiler.

Diplomatik dokunulmazlığın hukuki temele dayandırılması ve bu kuralı bozanlar için -genellikle elçiyi gönderen makama teslim edilmesi şeklindeki yaptırımlar Roma Hukuku’nda öngörülmüştü. Elçiler gideceği yere ulaştıklarında da kendileri, maiyetleri ve malları fiziki anlamda dokunulmazlıktan yararlanmaya devam ediyordu. Zamanın hukukçularına göre bir elçi misilleme konusu olamaz, misyonun başlangıcından evvelki borçlardan sorumlu tutulamazdı ve tüm yerel vergilerden, resim ve harçlardan ve gümrük vergilerinden muaf tutulurdu. Elçilerin dokunulmazlıklarının göz ardı edilmesi, hatta elçilerin hapsolunması, kötü muameleye maruz bırakılması gibi hareketler “savaş nedeni oluşturmaktaydı”.

Törenlerin hangi usullere tabi olacağı hakkında da kesin kurallar yoktu. Bununla beraber, Orta Çağ’da ve Yeni Çağ’ın başlarında önemli elçilik misyonlarının büyük merasimlerle uğurlandığı bilinmektedir. Rönesans döneminde, önceleri dinî yönü ağır basan törenler yerini karnavalımsı gösterilere bıraktı. Elçilik heyetleri süslenmiş sokaklarda, halkın alkış ve çığlıklarla izlediği resmigeçitler yapar, kilise çanları durmadan çalar, borazanlar öttürülür, her iki tarafın bandolarının müziği eşliğinde adeta bir bayram yaşanır, tören büyük bir ziyafetle sona ererdi.