DİPLOMASİ TARİHİ

İlk Çağlarda topluluklar arasında haberciler gidip gelmekte, özel amaçlı temsilci değişimi yapılmaktaydı. Mesaj taşıyanlar kutsal ve dokunulmaz sayılırdı. Keith Hamilton ve Richard Langhorne’a göre “diplomasinin doğuşu, ilk insan toplumlarının mesajı getireni yemektense mesajı dinlemeyi tercih ettikleri zamanlara gidebilir.” Haberciler genellikle bir mesaj değneği gibi tanıtıcı bir işaret taşır ve merasimle karşılanırlardı. Temsilci olarak kadınların gönderilmesi tercih edilir, zira onlara büyülü bir kutsallık atfedildiği gibi cinselliklerini kullanmalarının avantaj sağlayacağına inanılırdı. Hemen hemen sadece nadir taş veya toprak tabletlere yazılmış yazılardan oluşan ilk tarihî kayıtlardan bile bu dönemlerde diplomatik temasların oldukça sık olduğu sonucu çıkmaktadır. Bu kaynaklardan, toplumlar arasında çeşitli konularda anlaşmalar yapıldığı, bunların uygulanmasında -aynen bugün gibi- sorunlarla karşılaşıldığı, karşılıklı elçilere tanrısal güçler atfedildiği öğrenilmektedir. Doğru cevap D'dir.

Eski Yunan’da diplomasi çeşitli şekillerde uygulanmıştır. İlk diplomatlar diyebileceğimiz habercilerin mitoloji tanrıları ve özellikle tanrıların habercisi Hermes tarafından korunduğu varsayılırdı. Doğru cevap B'dir.

Bizans aslında sahip olmadığı gücü dış dünyaya varmış gibi gösterme hünerini zirvesine çıkarmıştır. Dünyanın merkezi olan Konstantinopolis’te hüküm süren Bizans imparatorlarının seküler güç yanında ekümenik yani tüm “medeni evreni” kapsayan dinî güçleri onları diğer bütün hükümdarların üstüne çıkartıyor ve kendilerine yenilmezlik niteliğini kazandırıyordu. Bizans’ın bir “propaganda” konusu da olağandışı silahlara sahip olduğu iddiası ve söylentisini yaymasıydı. Suda yanan “Rum ateşi” etrafında adeta bir efsane yaratılmıştı. Bizans’ın savaşı önlemek için başvurduğu çeşitli yolların başında rüşvet gelmekteydi. İmparatorlukta şu veya bu şekilde gözü olan her ülke hükümdarının ve kavmin bir fiyatı vardı ve özellikle o zamanın finans dünyasının merkezinde olduğu için dolu olan Bizans hazinesi bunları uysallaştırmak için büyük meblağlar ödüyordu. Doğru cevap B'dir.

Hükümdarlar arasında elçi değişimi dışındaki alt düzey diplomatik temaslarda kullanılan önemli bir araç bir nevi pasaport denilebilecek “aman”dı. Aman sahibine İslâm diyarlarına girme olanağını verir ve yetkili makamların korumasını sağlardı. Aman resmî veya gayrıresmî olabilirdi. Resmî aman imam tarafından bir kişiye, bir gruba, hatta İslâm makamlarıyla barış imzalamış olan bir toprakta yaşayanların tamamına verilebilirdi. Böyle bir aman karşılıklılık esasına göre tanınırdı. Gayrıresmî olanı ise herhangi bir Müslüman tarafından sözlü olarak veya başka bir şekilde verilebilir, ancak aman sahibi olan kişi Müslüman topraklarında kötü bir davranışta bulunursa veren cezalandırılırdı. Müslüman olmayan birinin “aman”ı olmadan İslâm diyarına girmesi hâlinde verilecek ceza da oldukça esnekti; idam edilmekten, dört aylık bir ikamet sonunda sınıra götürülmesine kadar geniş bir yelpazeyi kapsardı. Doğru cevap E'dir.

Modern diplomasinin ilk temelleri Rönesans döneminde atılmıştır. 14. yüzyıl sonları ve 15. yüzyılda Kuzey İtalya’da, kendi aralarında ve Papa ile Kutsal Roma imparatoru nezdinde sürekli büyükelçi bulunduran Venedik, Milano ve Mantua şehir devletleri tarafından başlatılmış olan mukim büyükelçi değişimi uygulaması 15. yüzyılda İtalya’nın diğer bölgelerinde de kural hâline gelmiş, 16. yüzyılda da Kuzey ve Batı Avrupa’da yayılmıştır. XI. Louis’nin Fransız sarayına ilk defa Milano’lu bir büyükelçi 1463’te sürekli olarak atanmış, onu bir Venedik elçisi izlemiştir. Doğru cevap D'dir.

Elçinin dokunulmazlığına ilişkin kurallar pek az değişiklikle bugün de uygulanan sistemi çağrıştırıyorsa da uygulamada elçilerin dokunulmazlıklarına her zaman özen gösterilmiyordu. Örneğin elçilerin dokunulmazlıkları “genel çıkara hizmet etme” kuralına uymadığı ileri sürerek kolaylıkla yok sayılabiliyor veya bulundukları ülkenin hükümdarı aleyhine komplo yapmak gibi gerekçelerle gözardı edilebiliyor, hatta elçiler hapsolunuyor veya kötü muameleye maruz kalabiliyordu. Doğru cevap A'dır.

1748 Aix-la-Chapelle anlaşması görüşmelerinde Fransızca alfabetik sırasının kabul edilmesi Fransa’nın diplomatik zaferi sayılır. Aslında Fransa’nın bu konudaki daha önemli başarısı bütün Viyana Kongresi sürecinde ve Kongre nihai senedinin yazılmasında Fransızcanın kullanılmış olmasıdır. Gerek Viyana Kongresi’nde gerek daha sonraları Aix-la-Chapelle ile 1763 Paris ve 1783 Andlaşmalarında, bu kullanımın geçici olduğunu belirten kayıtlar bulunmakta ise de 19. yüzyıl boyunca uluslararası ilişkilerde Fransızca özel bir yer işgal etmeye devam etmiştir. Bu arada İngiliz dışişleri bakanlığının yabancı diplomat ve hükümetlerle İngilizcenin kullanılması konusundaki ısrarlı tutumları Fransızcanın bu hâkimiyetini uzun süre sarsamamıştır (Fransızlar bugün de, dillerinin uluslararası ilişkilerdeki bu tarihî üstünlüğünü savunsalar dahi, İngilizceye karşı bu davayı kaybettikleri açıktır). Doğru cevap C'dir.

1849’da Tahran’da bir Osmanlı Büyükelçiliğinin kurulması Müslüman ülkeler arasında karşılıklı mukim diplomatik temsilcilik değişiminin ilk örneğiydi.

Şirketin ticari bir girişimden siyasi-askerî bir atılıma dönüşmesi Robert Clive adlı askerî bir memurunun Bengal nevabı (mülki amir) Siracü’dDevle’yi 1757’de çıkan bir savaşta yenmesiyle oldu. Bunun üzerine şirket Moğol İmparatoru adına Bengal’deki vergileri toplamaya başladı. Ancak, şirketin sınırsız kazanç hırsı, idaresizlik, kuraklık gibi nedenlerle Bengal Eyaleti ancak askerî güçle hâkim olunabilecek kadar kötü duruma düşünce, İngiltere devleti 1773’te duruma müdahale ederek, Hindistan’a bir genel vali atadı. İlk vali Warren Hastings döneminde Hindistan’da İngiliz hâkimiyeti iyice genişledi ve yerleşti. Nihayet, Doğu Hindistan Şirketi, İngiltere’nin Hindistan’ı sömürgeleştirmesinin yolunu açmasına rağmen kendi amacını kaybettiğinden 1873’te ortadan kalktı. Doğru cevap C'dir.

19. yüzyılın ilk bölümünde, yeniden iktidara dönen monarşiler dış politikaları dahil yönetim biçimleri hakkında tebaalarının onayına gereksinme duymamakla beraber en azından kamuoyunun tepkisini de çekmemenin daha uygun olduğunu Fransız Devrimi tecrübesiyle öğrenmiş, bütün Avrupa’da yayılan liberal fikirler ve milliyetçi duygular nedeniyle halklarının düşüncelerine kulak vermenin önemini anlamışlardı. Metternich bile 1808 yılında “Kamuoyu en güçlü bir ortamdır. Din gibi en karanlık köşelere bile sızabilir” demiş, “Kamuoyu genel politikanın önemli itici güçlerinden biridir” ifadesini de kullanmıştı. Doğal olarak o zamanlarda Metternich “kamuoyu” kavramını bugünkü anlamıyla kullanmıyor, basın ve o çağın modası olan basılı broşürleri (risaleler), ulusal ve yerel meclisleri, üniversite ve diğer eğitim kurumlarının yanı sıra, siyasi ve entelektüel elitlerin buluştuğu salon ve dernekleri de kastediyordu. Her hâlükârda, okuma yazma oranının artması, kitle gazetelerinin çoğalması, halk tarafından seçilen parlamentoların, yani meşruti sistemin yayılmasıyla, dışişleri bakanları ve diplomatlar, bir yandan faaliyetleri hakkında başkentlerde hesap verme durumuna giriyor, öte yandan, yabancı hükûmetleri basın ve diğer iletişim yollarını -bazen de aldatıcı şekilde- etkilemeye çalışıyorlardı. Doğru cevap A'dır.

İlk Çağlarda topluluklar arasında haberciler gidip gelmekte, özel amaçlı temsilci değişimi yapılmaktaydı. Mesaj taşıyanlar kutsal ve dokunulmaz sayılırdı. Keith Hamilton ve Richard Langhorne’a göre “diplomasinin doğuşu, ilk insan toplumlarının mesajı getireni yemektense mesajı dinlemeyi tercih ettikleri zamanlara gidebilir.” Haberciler genellikle bir mesaj değneği gibi tanıtıcı bir işaret taşır ve merasimle karşılanırlardı. Temsilci olarak kadınların gönderilmesi tercih edilir, zira onlara büyülü bir kutsallık atfedildiği gibi cinselliklerini kullanmalarının avantaj sağlayacağına inanılırdı. Hemen hemen sadece nadir taş veya toprak tabletlere yazılmış yazılardan oluşan ilk tarihî kayıtlardan bile bu dönemlerde diplomatik temasların oldukça sık olduğu sonucu çıkmaktadır. Bu kaynaklardan, toplumlar arasında çeşitli konularda anlaşmalar yapıldığı, bunların uygulanmasında -aynen bugün gibi- sorunlarla karşılaşıldığı, karşılıklı elçilere tanrısal güçler atfedildiği öğrenilmektedir. Elçilere legate veya nuncii denmesi ilkçağ değil ortaçağa ait bir özelliktir. Doğru cevap E’dir.

Güvenilir bilgi sahibi olduğumuz ilk diplomatik sistem Antik Yunan’da geliştirilmiştir. Eski Yunan diplomasisinin İÖ.700 yıllarındaki ilk izlerini edebiyatında, özellikle dünyanın diğer bölgelerine gezileri anlatan ve devletlerarası ilişkilere de değinen İlyada ve Odysseia’de bulabiliriz. Diğer bir kaynak da Yunan tarihinin son dönemini anlatan Thucydides’dir. Doğru cevap B’dir.

Hükümdarlar arasında elçi değişimi dışındaki alt düzey diplomatik temaslarda kullanılan önemli bir araç bir nevi pasaport denilebilecek “aman”dı. Aman sahibine İslâm diyarlarına girme olanağını verir ve yetkili makamların korumasını sağlardı. Aman resmî veya gayrıresmî olabilirdi. Resmî aman imam tarafından bir kişiye, bir gruba, hatta İslâm makamlarıyla barış imzalamış olan bir toprakta yaşayanların tamamına verilebilirdi. Böyle bir aman karşılıklılık esasına göre tanınırdı. Gayrıresmî olanı ise herhangi bir Müslüman tarafından sözlü olarak veya başka bir şekilde verilebilir, ancak aman sahibi olan kişi Müslüman topraklarında kötü bir davranışta bulunursa veren cezalandırılırdı. Müslüman olmayan birinin “aman”ı olmadan İslâm diyarına girmesi hâlinde verilecek ceza da oldukça esnekti; idam edilmekten, dört aylık bir ikamet sonunda sınıra götürülmesine kadar geniş bir yelpazeyi kapsardı. Doğru cevap D’dir.

12. yüzyıl sonundan itibaren ilk defa İtalya’da “Ambaciatore=Büyükelçi” unvanı ortaya çıktı. Latince ambactiare, ‘bir göreve gitmek’ kelimesinden gelen bu terim çeşitli elçileri ifade ediyordu. Mutlaka hükümdarların elçileri için değil de prensler veya herhangi iki farklı ülkede yaşayan kişilerin aracıları için de kullanılan Ambaciatore (Büyükelçi) veya Fransızcasıyla Ambassadeur gönderme uygulaması 13. yüzyılda İtalya ve Fransa’da yaygındı. 15. yüzyıl sonuna gelindiğinde bu terim seküler hükümdarların elçileri için kullanılırken Papalığın elçileri legate veya nuncii diye adlandırılıyordu. Yazılı itimatnameleri olmakla beraber büyükelçiler açıkça tam yetkili olarak tanıtılmadıkça hükümdarı adına yükümlük alamıyordu. Doğru cevap C’dir.

Modern diplomasinin ilk temelleri Rönesans döneminde atılmıştır. 14. yüzyıl sonları ve 15. yüzyılda Kuzey İtalya’da, kendi aralarında ve Papa ile Kutsal Roma imparatoru nezdinde sürekli büyükelçi bulunduran Venedik, Milano ve Mantua şehir devletleri tarafından başlatılmış olan mukim büyükelçi değişimi uygulaması 15. yüzyılda İtalya’nın diğer bölgelerinde de kural hâline gelmiş, 16. yüzyılda da Kuzey ve Batı Avrupa’da yayılmıştır. XI. Louis’nin Fransız sarayına ilk defa Milano’lu bir büyükelçi 1463’te sürekli olarak atanmış, onu bir Venedik elçisi izlemiştir. Doğru cevap C’dir.

Her elçi başta resmî tören ve davetler olmak üzere her durumda diğer elçilere nazaran nisbi olarak en yüksek pozisyonu almak için sürekli mücadele ederdi. Bu konu o kadar önemli hâle geldi ki, bu yüzden savaşlar çıktı, savaşların sona ermesi gecikti. Büyük ülke hükümdarlarının küçük ülkelere öncelik sırasında ilerlemeyi rüşvet olarak teklif ettikleri görüldü Saray kabul törenlerinin yanısıra, yemeklerde veya müzakerelerde masadaki oturma düzeni, salonlara giriş sırası, anlaşma belgelerini imzalama sırası da sürekli ihtilaf konusuydu. Sonuçta öncelik yani protokol sırası sorunu ancak 1815 Viyana Kongresi sırası ve sonunda, bugün de geçerli olan bazı kuralların kabul edilmesiyle kalıcı çözüme kavuşma yoluna girmiştir. Doğru cevap B’dir.

1748 Aix-la-Chapelle anlaşması görüşmelerinde Fransızca alfabetik sırasının kabul edilmesi Fransa’nın diplomatik zaferi sayılır. Aslında Fransa’nın bu konudaki daha önemli başarısı bütün Viyana Kongresi sürecinde ve Kongre nihai senedinin yazılmasında Fransızcanın kullanılmış olmasıdır. Gerek Viyana Kongresi’nde gerek daha sonraları Aix-la-Chapelle ile 1763 Paris ve 1783 Andlaşmalarında, bu kullanımın geçici olduğunu belirten kayıtlar bulunmakta ise de 19. yüzyıl boyunca uluslararası ilişkilerde Fransızca özel bir yer işgal etmeye devam etmiştir. Doğru cevap E’dir.

Batılı ve Batılı olmayan hükûmetler arasındaki resmî ilişkilerin kurulmasında zora başvurma aslında istisnai bir durumdu. Şeriat kurallarının “kafirlere” karşı uyarılarına rağmen, Osmanlı İmparatorluğu ve İran yanında Fas ile Cezayir, Tunus ve Trablus Beylikleri Avrupa hükümdarları ile uzun süredir belli bir biçimde diplomatik ilişkiler içindeydi. İstanbul’da 16. yüzyıldan beri mukim büyükelçilikler bulunuyordu. 1790’larda III. Selim Londra, Paris, Viyana ve Berlin’de mukim büyükelçilikler açmıştı. 1849’da Tahran’da bir Osmanlı Büyükelçiliğinin kurulması Müslüman ülkeler arasında karşılıklı mukim diplomatik temsilcilik değişiminin ilk örneğiydi. Doğru cevap D’dir.

Avrupa’daki ve Kuzey Amerika’daki sanayi devrimleri, modern bankacılık sistemlerinin gelişmesi, pazar elde etme, ana madde sağlama ve yatırım olanakları yaratma konularındaki rekabet, ekonomik konuları diplomasi gündeminin en üst sıralarına taşımıştı. Avrupa’nın büyük güçleri Afrika ve Asya’daki siyasi amaçlarını gerçekleştirmek ve çıkar bölgelerini sağlamlaştırmak için bu kıtalara öncelikle ticari ve mali araçlarla nüfuz etmişlerdi. Görüldüğü üzere verilen maddelerin tamamı nedenler arasında bulunmaktadır. Doğru cevap E’dir.

Dışişleri bakanlıkları ve diplomatlar, eski diplomasinin yerini “yeni” diplomasinin almasından çok önce, Avrupa’daki resmî kurumlar ve elçilikler dışında doğrudan kamuoylarına ulaşmanın avantajlarını anlamışlardı. İlerideki çağlarda “kültürel ilişkiler diplomasisi” diye adlandırılacak olan, ülkelerin ulusal kültürlerini yabancı ülkelerde tanıtmaya dönük politikalar 19. yüzyıl sonundan itibaren uygulanmaya başlamıştı bile. Doğru cevap D’dir.