DİN VE TOPLUM

Matbaanın gelişimi Avrupa’da İncil’in din adamlarının yorum tekelinden kurtulup kitlelerin de yorumuna dâhil olmasını sağlamıştı. Bu gelişmenin kendisi hem Avrupa’da dinî reformların, arkasından dinî bireyciliğin ve Protestanlığın gelişimine yol açmıştı. Protestan kültürü Avrupa’da laikliğin de fikri temellerinin oluşmasını sağlamıştı. Laikliğin asıl siyasi nedeni din savaşlarına karşı devleti tarafsız kılma ihtiyacı idiyse de kültürel temelleri de bu düzeyde takip edilebilir.

Protestan kültürü Avrupa’da laikliğin de fikri temellerinin oluşmasını sağlamıştı. Laikliğin asıl siyasi nedeni din savaşlarına karşı devleti tarafsız kılma ihtiyacı idiyse de kültürel temelleri de bu düzeyde takip edilebilir.

Ferdinand Tönnies geleneksel toplumu Gemeinschaft olarak nitelemiştir. Bu toplum tipinde yüz yüze birincil ilişkiler belirleyicidir ve toplum bir cemaat toplumudur. Bu toplumda din cemaat yapısına dinsel bir içerik kazandırarak onu kutsallaştırır ve insanların toplumla ilişkileri kendine özgü bir kozmolojinin içinde metafizik bir anlam kazanır.

En asgari ama kuşkusuz aynı zamanda en önemli gelenek dildir. İnsanlar bir dilin içinde dünyaya gözlerini açarlar.

İslam’ın mesajının Hz. Muhammed tarafından sunulduğu anda Kureyşlilerin kendilerine karşı en önemli direnme gerekçelerinden birisi bu mesajın atalarının mirasına, geleneklerine aykırı olduğu idi. Bu gerekçe geleneklerin, yani ataların akıl ve kültür mirasının bir şeyin doğruluğu veya yanlışlığının ölçüsü olarak alınmasını gerektiriyordu.

Marx, yaşanan değişimi genellikle feodal toplum yapısından kapitalist toplum yapısına geçiş olarak almıştır.

Modernleşme kuşkusuz geleneğe yapılan en şiddetli müdahale olmuştur.

Luckman’a göre Avrupa’nın gerçek anlamda Hristiyanlaşması zannedildiği gibi kilisenin siyasal hakimiyetinin söz konusu olduğu Orta Çağ’da değil, aksine sekülerleşmenin hakim olduğu çağdaş zamanlarda olmuştur (Berger ve Luckman, 1967; Luckman, 1963).

Postmodernizmin sosyologlar arasında belirlenmiş ortak bir tanımı yok ama birçok sosyoloğun ortaya koyduğu tartışma veya literatürden postmodern durumun bazı özellikleri ayırt edilebilir. Buna göre öncelikle modernizmin bazı özelliklerini akılcılık, aydınlanmacılık, batı-merkezli bir tarih ve coğrafya algısı, gelenek karşıtlığı, nesnelcilik veya ortak gerçeklik ve doğruluk idealine sahip olmak, siyasette merkezî ulus-devlet yapılanmaları, laiklik olarak tekrar hatırlamamız gerekiyor. Buna karşılık postmodernizm, aydınlanmanın ve modernitenin batı-merkezli tarih ve coğrafya algısının güçlü bir eleştirisi, artan küreselleşme ile birlikte ulus devlet yapıları veya ideolojilerinin gerilemesi, tüketimin artışı ve buna uygun bir kültürel durumun ortaya çıkması, insanların bağlandıkları adalet, eşitlik, devrim gibi ortak amaç ideal veya meta-anlatıların gücünün iyice azalması, bunun yerine güçlü bir görecelik duygusunun hakim olması gibi gelişmelerle belirlenmektedir.

Kuşkusuz dinin bir ülkenin ulusal siyasetinde merkezî bir rol oynamasının en göze çarpan örneği İsrail’in konumudur. Modernleşmenin en zirve anlarında motivasyonunu ve kurucu felsefesini tamamen dinden alan siyonizm İsrail devletini bütün Orta Doğu’yu kaosa sürükleyecek şekilde kuruldu.

Marx Weber’in analizlerinin odağında yer alan “dünya dinleri”nin hemen hepsi “fetih” veya benzeri ideolojileri aracılığıyla küresel ölçekte bir yayılmayı hedeflemişlerdir.

Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir.

Soruda bahsedilen ayrımı yapan düşünür Ferdinand Tönnies’tir. Düşünürün sözü edilen ayrımları yaptığı çalışmasına ve ayırımına geleneksel ve modern toplum tiplerini birbirinden ayırt etmek üzere sonraki sosyologlar tarafından da sıkça başvurulmuştur. Cevap A seçeneğidir.

Bu söz çağdaş Marksistlerden Marshall Berman’ın moderniteyi anlattığı kitabının başlığını oluşturmaktadır. Komünist Manifesto’da Marx kapitalist dünyanın eskiye ait bütün kurum veya alışkanlıkları önüne katarak yok ettiğini, buharlaştırdığını anlatmak üzere “katı olan her şey buharlaşır” der.

Modernleşme kuşkusuz geleneğe yapılan en şiddetli müdahale olmuştur. Sosyolojik literatürün önemli bir kısmı geleneksel dünya ile modern dünyanın farklılığını ortaya koymak üzere ortaya çıkmıştır. Örneğin Anthony Giddens geleneksel dünyada birbiriyle bitişik olan zaman ve mekânın modern dünyada bilhassa para ve saat anlayışının gelişmesiyle birlikte birbirinden kopmuş olmasının altını çizer.

Modernizmin bazı özellikleri akılcılık, aydınlanmacılık, batı-merkezli bir tarih ve coğrafya algısı, gelenek karşıtlığı, nesnelcilik veya ortak gerçeklik ve doğruluk idealine sahip olmak, siyasette merkezi ulus-devlet yapılanmaları ve laiklik olarak sıralanabilir.

Ortaya konulan modernleşme teorileri genellikle ilerlemeci ve evrimci bir yaklaşıma sahip bir tarih nosyonuyla çalışırlar. Söz konusu tarih nosyonu modernleşmeyle birlikte geleneğe özgü kabul edilen bütün kurumların zamanla yok olup gideceğini öngörmektedir. Bu öngörüye uygun olarak modernleşme sosyolojisi, geleneği bidat, hurafe, din, milliyetçilik, ırkçılık gibi daha ziyade kültürel kurumlarla karakterize eder.

Ünlü Fransız oryantalist Gilles Kepel “Tanrı’nın İntikamı” metaforuyla “Tanrının ölümü” ile nitelenmiş olan modernleşme çağına karşılık dinin bir türlü ölmeyişi, aksine son zamanlardaki yükselişini ifade etmektedir. “Tanrının ölümü” metaforunun sahibi düşünür ise Nietzsche’dir.

Sosyolojik gelenekte Durheim’ın şehirleşme ve sanayi toplumu analizleri izlendiğinde dinin küreselleşmeyle daha büyük travmalar yaşayacağını söylemek mümkündür. Bilindiği gibi Durkheim, geleneksel toplumun kapalı, ekonomik anlamda olduğu kadar kültürel ve dinsel anlamda da kendine yeten ve kendi dünya algısını mutlak gören özelliklerinin altını çizmiştir. Oysa sanayileşmenin etkisi altında şehirleşmenin gelişmesiyle, hepsi de bu şekilde inandığı halde kültürel olarak birbirinden farklı olan insanların bir araya gelmesiyle birlikte tam bir norm bunalımı, yani anomie ile karakterize edilen durum ortaya çıkar.

Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir. Farklı mezheplere ayrışmış olan dinlerin kendi içlerinde bu ulusallık ötesi birlik arayışı özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin en belirgin özelliğidir. İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin ekümenlik iddiasında olması zaman zaman Türkiye’de farklı değerlendirmelere konu olmaktadır.