DİN VE TOPLUM

Küresel ölçekte yaygın olan dinlerin ulus-devlet sınırlarının önemsizleşmesiyle birlikte çok daha sık buluşma ve kaynaşma yollarını bulmaları şeklinde oldu. Bugün ticari şirketlerin çokuluslu yapıları kadar çok uluslu dini cemaatlerin giderek ekümenik yapılar ortaya koyabildiğine tanık oluyoruz.

Lyotard’a göre postmodern kültürün en belirgin özelliklerinden biri “meta-anlatıların sonuna” gelmiş olduğumuzdu. Meta-anlatılardan kasıt modern dönemde geçerli olan ve dünya ölçeğinde işleyen bazı büyük davalar, inançlar veya ideolojilerdir.

Soruda bahsedilen ayrımı yapan düşünür Ferdinand Tönnies’tir. Düşünürün sözü edilen ayrımları yaptığı çalışmasına ve ayırımına geleneksel ve modern toplum tiplerini birbirinden ayırt etmek üzere sonraki sosyologlar tarafından da sıkça başvurulmuştur.

Bu söz çağdaş Marksistlerden Marshall Berman’ın moderniteyi anlattığı kitabının başlığını oluşturmaktadır. Komünist Manifesto’da Marx kapitalist dünyanın eskiye ait bütün kurum veya alışkanlıkları önüne katarak yok ettiğini, buharlaştırdığını anlatmak üzere “katı olan her şey buharlaşır” der.

Modernleşme kuşkusuz geleneğe yapılan en şiddetli müdahale olmuştur. Sosyolojik literatürün önemli bir kısmı geleneksel dünya ile modern dünyanın farklılığını ortaya koymak üzere ortaya çıkmıştır. Örneğin Anthony Giddens geleneksel dünyada birbiriyle bitişik olan zaman ve mekanın modern dünyada bilhassa para ve saat anlayışının gelişmesiyle birlikte birbirinden kopmuş olmasının altını çizer.

Modernizmin bazı özellikleri akılcılık, aydınlanmacılık, batı-merkezli bir tarih ve coğrafya algısı, gelenek karşıtlığı, nesnelcilik veya ortak gerçeklik ve doğruluk idealine sahip olmak, siyasette merkezi ulus-devlet yapılanmaları ve laiklik olarak sıralanabilir.

Ortaya konulan modernleşme teorileri genellikle ilerlemeci ve evrimci bir yaklaşıma sahip bir tarih nosyonuyla çalışırlar. Söz konusu tarih nosyonu moderleşmeyle birlikte geleneğe özgü kabul edilen bütün kurumların zamanla yok olup gideceğini öngörmektedir. Bu öngörüye uygun olarak modernleşme sosyolojisi, geleneği bidat, hurafe, din, milliyetçilik, ırkçılık gibi daha ziyade kültürel kurumlarla karakterize eder.

Ünlü Fransız oryantalist Gilles Kepel “Tanrı’nın İntikamı” metaforuyla “Tanrının ölümü” ile nitelenmiş olan modernleşme çağına karşılık dinin bir türlü ölmeyişi, aksine son zamanlardaki yükselişini ifade etmektedir. “Tanrının ölümü” metaforunun sahibi düşünür ise Nietzsche’dir.

Sosyolojik gelenekte Durheim’ın şehirleşme ve sanayi toplumu analizleri izlendiğinde dinin küreselleşmeyle daha büyük travmalar yaşayacağını söylemek mümkündür. Bilindiği gibi Durkheim, geleneksel toplumun kapalı, ekonomik anlamda olduğu kadar kültürel ve dinsel anlamda da kendine yeten ve kendi dünya algısını mutlak gören özelliklerinin altını çizmiştir. Oysa sanayileşmenin etkisi altında şehirleşmenin gelişmesiyle, hepsi de bu şekilde inandığı halde kültürel olarak birbirinden farklı olan insanların bir araya gelmesiyle birlikte tam bir norm bunalımı, yani anomie ile karakterize edilen durum ortaya çıkar.

Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir. Farklı mezheplere ayrışmış olan dinlerin kendi içlerinde bu ulusallık ötesi birlik arayışı özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin en belirgin özelliğidir. İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin ekümenlik iddiasında olması zaman zaman Türkiye’de farklı değerlendirmelere konu olmaktadır.

İlk olarak Jean Jacques Rousseau tarafından bahsedilmiş daha sonra Alexis de Tocqueville’nin Amerikan bağlamında işaret ettiği ama Robert Bellah’ın modellemeye çalıştığı, modern toplumlarda sekülerleşmenin etkisiyle kaybolan milli birlik ve dayanışma örüntülerinin yerine milliyetçi bir işlevi yerine getirecek dinsellik biçimine Sivil Din adı verilmektedir. Bir bakıma, siyasetin hizmetinde, siyasetin toplumsal huzuru ve güveni sağlamak üzere araçsallaştırdığı bir din biçimi olarak da anlaşılmıştır.

Turner, postmodernliğin her şeyden önce gündelik hayattaki metalaşmayla, kültürel sistemler üzerindeki ayrımın bulanıklaşmasıyla anlaşılabileceğini düşünür. Ona göre dinsel inanca asıl tehdit gündelik yaşamın metalaşmasıdır.

Gelenek bir tarihsel durum veya koşul olmaktan ziyade belli bir dönemde aşılıp geçilmiş bir tarihsel dönem olarak algılandığında artık geride kalmış bir şeyden bahsetmiş olmak durumunda kalıyoruz. Oysa bu yaklaşımda modernliğin içinde de belli kurumların, davranışların veya yaşam tarzlarının bir gelenek oluşturma durumu gözardı edilmiş oluyor. Açıkçası gelenek insan varoluşunun en temel koşullarından biridir. İnsan her zaman bir geleneğin içinde doğar ve gelişir.

Dinin çoğu kez geleneklere karşı çıkan, yürümekte olan geleneklere karşı daha köklü bir iddiayı ifade etmesi de söz konusudur. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin her biri ilk ortaya çıktıklarında süregiden geleneklere karşı devrimci bir muhalefet sergilemiş, bir bakıma kendi dönemlerine nazaran gelenekleri sorgulamayı, onları yıkmayı da hedeflemişlerdir. İslam’ın mesajının Hz. Muhammed tarafından sunulduğu anda Kureyşlilerin kendilerine karşı en önemli direnme gerekçelerinden birisi bu mesajın atalarının mirasına, geleneklerine aykırı olduğu idi.

Türkiye’de kırsal kesimde dindarlığın daha yaygın olduğu yaygın bir görüştür. Ancak gerçek şu ki, kırdan kente gelenlerin dine daha kolay sarılmaları, kırda aynı ölçüde bir dindarlığın olduğu anlamına gelmiyor. Daha derin analizler, göç olgusunun kendisi ve akabinde kent hayatına intibak süreci dindarlığın gelişimine çok özel bir katkı da bulunuyor. Bunda kent hayatına ayak uydururken dinin sağladığı anlam dünyası, cemaat dayanışması ve ontolojik güvenlik alanının çok büyük önemi olduğu söylenebilir.

Max Weber kapitalizmin doğuşuyla ilgili analizlerini Protestanlıkla ilişkilendirirken, bir yandan da paradoksal olarak Protestanlığın nasıl, yine neredeyse teleolojik bir yolla, dinin sonunu veya gündelik hayatın sekülerleşmesini hazırladığını sergilemeye çalışıyor. Onun dünya dinleri üzerine olan analizlerinin toplamından dinin veya dinsel inançların gündelik hayattan gitgide daha fazla çekileceği ve modernliğin rasyonel ve seküler dünyasında dinin yerinin kalmayacağı yönünde bir öngörünün izleri rahatlıkla okunabilir.

Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir. Farklı mezheplere ayışmış olan dinlerin kendi içlerinde bu ulusallık ötesi birlik arayışı özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin en belirgin özelliğidir. İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin ekümenlik iddiasında olması zaman zaman Türkiye’de farklı değerlendirmelere konu olmaktadır.

Sivil Din, ilk olarak Jean Jacques Rousseau tarafından bahsedilmiş daha sonra Alexis de Tocqueville’nin Amerikan bağlamında işaret ettiği ama Robert Bellah’ın modellemeye çalıştığı, modern toplumlarda sekülerleşmenin etkisiyle kaybolan milli birlik ve dayanışma örüntülerinin yerine milliyetçi bir işlevi yerine getirecek bir dinsellik biçimi. Bir bakıma siyasetin hizmetinde, siyasetin toplumsal huzuru ve güveni sağlamak üzere araçsallaştırdığı bir din biçimi olarak da anlaşılmıştır. Dinin toplumsal birleştirici, sakinleştirici, suçtan uzaklaştırıcı yönü, ABD’de sivil din üretme çabalarının tipik örnekleridir.

Ulaşım ve iletişim yoğunluğunun hac ve ümre yoğunluğunu artırmış, Müslümanların daha sık buluşup kaynaşmasına neden olmuştur. Bu arada gelişen uluslararası İslami yardım kuruluşları İslam dünyasının herhangi bir yerinde gelişen doğal veya sosyal felaketlere karşı bütün Müslümanlarda bir yardım ve dayanışma duygusunu harekete geçirirken bir yandan küreselleşmeye katkıda bulunmakta bir yandan da küreselleşme denilen süreçte ortaya çıkan imkân ve kanallarda ilerlemektedir. İsrail’in varlığı ve bütün sorunları bilhassa bütün dünya Yahudileri ve Protestan cemaatleri arasında, ulus devlet sınırlarını çokça aşarak, özel bir dikkatle izlenmekte ve buna dair politikalar geliştirilmektedir. Bugün hemen bütün dinlerin bütün dünyaya yayılmış bir diasporaları veya nüfuslarından bahsedilebilir. Bu yaygınlık da dinî cemaatin ulus-devlet sınırlarını geçerek küresel bir düzeyi yakalamalarını beraberinde getiriyor. Bu düzey dinlerin birbirleriyle yine küresel ölçekte daha fazla karşılaşmalarını, diyaloglarını veya rekabetlerini, hatta zaman zaman çatışmalarını beraberinde getirmektedir.

Pierre Bourdieu’nun habitus dediği düzeyde, yani düzenli gündelik hayat pratikleri, alışkanlıkları, kurulu-yapılmış ve yapılandırıcı tecrübeler düzeyinde aşındırır. Bu düzeyde aşınmış bir dinin gerçekten de bu dünyada tutunmayla ilgili sorunları hissedildikçe sekülerleşmede de ciddi mesafeler kat edilmiş olur.