DİN VE TOPLUM

Dil ve dilin en karmaşık düzeyleriyle nesilden nesile aktarılan bir bakış açısı bir zihniyet, bir gerçekliği kurgulama tarzı insanın geleneksel yapısını en iyi ifade eden şeylerdendir. O yüzden geleneğin aşılması veya bir kenara bırakılması aslında söz konusu değildir. Bir bakıma geleneği yıktığımızı zannettiğimiz durumlarda bile bir geleneğin içinde kalarak hareket ediyoruz ve o geleneğe bu yıkıcı etkimizle bir katkıda bulunmuş oluyoruz. Çünkü bir dilin dışına çıkmak ne kadar muhal ise geleneğin dışına çıkmak da o kadar muhaldir. Ancak klasik sosyologlar gelenek ile modern dünya arasında sanki mutlak bir kopukluk olmuş gibi bir ayırım yapmışlardır. Bu ayırımın geleneğin doğasını anlamak bakımından ciddi bir sorun oluşturduğunu söyleyebiliriz. Açıkçası Batının modernliği içinde mutlaka çok yeni şeyler olsa da batılı geleneği içinden gelen modernlik ile İslam dünyasında veya Çin’de benimsenen şekliyle modernliğin kendi geleneklerinden tamamen kopuk olduğunu söylemek mümkün değildir. Modernliğin her ülkedeki algılanışında ve gerçekleşiminde ciddi farklılıklar olduğunu söylemek mümkün. Belki de Modernlik her ülkenin kendi geleneksel sürekliliğine yeni bir unsur olarak eklenmiştir denilebilir. O yüzden görünürde modernleşme olarak her yerde ortak görünümler var olsa da geleneklerin ürettiği farkları da görmek mümkündür.

Marx, yaşanan değişimi genellikle feodal toplum yapısından kapitalist toplum yapısına geçiş olarak almıştır. Feodal toplum aynı zamanda belli geleneklerin ağır bir biçimde yaşandığı bir toplumdur. Oysa kapitalizmin her şeyi belirlediği dünya aynı zamanda her alanda sürekli ve köklü değişimlerin yaşandığı bir dünya olarak betimlenir. Komünist Manifesto’da Marx kapitalist dünyanın eskiye ait bütün kurum veya alışkanlıkları önüne katarak yok ettiğini, buharlaştırdığını anlatmak üzere “katı olan her şey buharlaşır” der.

Modernleşme kuşkusuz geleneğe yapılan en şiddetli müdahale olmuştur. Sosyolojik literatürün önemli bir kısmı geleneksel dünya ile modern dünyanın farklılığını ortaya koymak üzere ortaya çıkmıştır. Örneğin Anthony Giddens geleneksel dünyada birbiriyle bitişik olan zaman ve mekanın modern dünyada bilhassa para ve saat anlayışının gelişmesiyle birlikte birbirinden kopmuş olmasının altını çiziyor. Para geleneksel dünyada takasa dayalı ekonomide takas edilen malların takas esnasındaki doğrudan mevcudiyet şartını kaldırmış böylece takas edilen şeylerin teslimatının ertelenebilmesini sağlamıştır. Bu başlı başına ekonomik zihniyette bir devrimdir. Aynı şekilde geleneksel dünyada zaman mekandaki hareketliliğe bağlı olarak belirleniyordu. Böylece zaman mekana bağımlıydı. Oysa saatin bulunmasıyla bu bağımlılık yok olmaya yüz tutmuş, sanayi kurumlarının zamanı saate bağlı olarak çalışmaya başlamıştır. Aynı geleneksel dünya tasvirinde Giddens geleneksel dünyada dinin önemli bir yer tuttuğunu oysa modern dünyada bu yerin de önemini yitirdiğinden söz eder.

Modernizmin bazı özelliklerini akılcılık, aydınlanmacılık, batı merkezli bir tarih ve coğrafya algısı, gelenek karşıtlığı, nesnelcilik veya ortak gerçeklik ve doğruluk idealine sahip olmak, siyasette merkezî ulus-devlet yapılanmaları, laiklik olarak tekrar hatırlamamız gerekiyor. Buna karşılık postmodernizm, aydınlanmanın ve modernitenin batı merkezli tarih ve coğrafya algısının güçlü bir eleştirisi, artan küreselleşme ile birlikte ulus devlet yapıları veya ideolojilerinin gerilemesi, tüketimin artışı ve buna uygun bir kültürel durumun ortaya çıkması, insanların bağlandıkları adalet, eşitlik, devrim gibi ortak amaç ideal veya meta anlatıların gücünün iyice azalması, bunun yerine güçlü bir görecelik duygusunun hakim olması gibi gelişmelerle belirlenmektedir.

Kuşkusuz dinin bir ülkenin ulusal siyasetinde merkezî bir rol oynamasının en göze çarpan örneği İsrail’in konumudur. Modernleşmenin en zirve anlarında motivasyonunu ve kurucu felsefesini tamamen dinden alan siyonizm İsrail devletini bütün Orta Doğu’yu kaosa sürükleyecek şekilde kuruldu. İsrail’in bu dinsel gerekçelerle kurulmasına ise laikliğe olan bütün vurgularına rağmen bilhassa ileri modern ülkelerin, ABD, İngiltere, ABD, Fransa gibi ülkelerin de aktif katılımı kayda değerdir.

Küreselleşmenin artışıyla birlikte çok farklı insanların bir araya gelişinin dinsel göreceliği artıracağı ve bunun dinsel bir anomie ortamı doğuracağına dair bir beklenti vardı. Oysa küreselleşmenin tam aksi bir sonuç doğurduğu söylenebilir. Birbirleriyle daha sık karşılaşan dinler arasındaki etkileşim ve diyaloglar bir dinsel çoğulculuk durumu ortaya çıkardı. Dinsel çoğulculuk ise dinin etkisini azaltmak bir yana dinsel rekabeti ve farkındalığı daha fazla tetikleyerek dinlerin daha fazla gündemde kalmasını sağlıyor. Bu da dinin etkisinin ve gündemdeki yerinin artmasını sağlıyor. Dinsel çoğulculuğun böyle bir etki yaptığına dair son zamanlarda dikkat çekici sosyolojik çalışmalar da yapılmıştır.

Turner’a göre, inancın sekülerleşmesi yalnızca bilişsel veya entelektüel düzeyde cereyan etmez. “Salt rasyonel eleştirinin bir sonucu olarak insanların artık Tanrıya inançlarının sona ermesi söz konusu değil, daha ziyade inanç, kendisini ya alakasız veya imkânsız kılan gündelik yaşamdaki dönüşümler tarafından kemirildiği zaman insanlar tanrıya inanmaktan vazgeçerler”. Diğer yandan postmodern kültürlerin göreciliği, bir küresel farklılık ve çeşitlilik bağlamındaki gündelik tüketicilik deneyimiyle alakalı bir şeydir. Kısaca, yaşantısal sekülerliği küreselleşmenin bir sonucu olarak görmek zorundayız. O basit bir felsefî görecilik değil, tüketiciliğin ve postmodern kültürel farklılaşmanın gündelik hayat yaşantısı ve pratiği üzerindeki etkisine bağlanabilecek bir şeydir. Turner’a göre yaşadığımız dünyada bir sorun hâline gelen dinsel fundamentalizm küreselleşmeye, çok-kültürcülüğe ve postmodern çoğulculuğa karşı bir tepki sayılmalıdır. Batılı tüketicilik geleneksel yaşam tarzlarının temelini kemirip bu yüzden geleneksel dinsel pratikleri, bilinç düzeyinde değil ama Pierre Bourdieu’nun habitus dediği düzeyde, yani düzenli gündelik hayat pratikleri, alışkanlıkları, kurulu-yapılmış ve yapılandırıcı tecrübeler düzeyinde aşındırır.

Sekülerleşmenin daha önce de vurguladığımız gibi bir siyasi bir de toplumsal olarak işleyen boyutu var. Siyasi olarak devletlerin dini geriletme stratejileri aynı olmamıştır. Amerika ve İngiltere gibi ülkelerde dine alabildiğine geniş bir özgürlük alanı tanınmış ve dinin toplumsal birleştirici, sakinleştirici, suçtan uzaklaştırıcı yönü dolayısıyla mutlu bir topluma ulaşma açısından işlevsel görülmüş ve faaliyetleri desteklenmiştir. Bu esnada dinin toplamsal hayatta daha fazla görünürlük sahibi olması sorun görülmemiştir. Bu çabalar ABD’de sivil din üretme çabalarının tipik örneklerini oluşturmuştur. Oysa Fransa gibi ülkelerde dinin toplumsal veya siyasal hayat üzerinde hiçbir etkisinin olmaması uygulanan laiklik programının bir gereği olarak benimsenmiştir. Bu durum devletin dinin sosyal görünürlüğüne neredeyse açık bir savaş ilan etmesine kadar giden uygulamalara yol açmıştır.

Matbaanın gelişimi Avrupa’da İncil’in din adamlarının yorum tekelinden kurtulup kitlelerin de yorumuna dahil olmasını sağlamıştı. Bu gelişmenin kendisi hem Avrupa’da dinî reformların, arkasından dinî bireyciliğin ve Protestan- lığın gelişimine yol açmıştı. Protestan kültürü Avrupa’da laikliğin de fikri temellerinin oluşmasını sağlamıştı. Laikliğin asıl siyasi nedeni din savaşlarına karşı devleti tarafsız kılma ihtiyacı idiyse de kültürel temelleri de bu düzeyde takip edilebilir.