DİN VE TOPLUM

On beş ve on altıncı yüzyıllarda filizlenen ulus devlet düşüncesi bu bakımdan her şeyden önce güçlü bir siyasi otorite düşüncesi etrafında gelişmiştir. Bu bağlamda ilk düşüncelerin nüvelerini İtalyan düşünür Machiavelli’de görmekteyiz. Machiavelli, Prens adlı eserinde kiliseye karşı bağımsız ve toplumuna mutlak anlamda hükmeden bir hükümdar düşüncesini geliştirmiştir.

Doğu Ortodoks Kilisesi: İsa tarafından kurulduğuna inanılan Doğu Ortodoks Kilisesi Yunanistan’ın yanı sıra Rusya, Bulgaristan, Romanya, Sırbistan vb. gibi Doğu Avrupa ülkelerinde gelişmiş en yaygın kilisedir.

İslam dünyasında İran benzeri saf teokratik bir yapıyla yönetilen bir ülke daha yoktur.

Bugün dünya üzerinde teokratik veya yarı teokratik modellerle yönetilen çok sayıda ülke bulunmaktadır. Tipik teokratik model ile yönetilen iki ülke örneğini Vatikan ve İran oluşturmaktadır. Yarı teokratik modelle yönetilen ülkelerden birini de İsrail oluşturmaktadır

Siyonizm: Tevrat’ta Yahudiler için vadedilen topraklarda başkenti Kudüs olan bir Yahudi devletini kurmayı amaçlayan uluslararası siyasi bir hareket.

Anglikan Kilisesi: Protestanlık içinde gelişen Anglikanism inancına ait bir kilise olup İngiltere’nin resmî kilisesi sıfatına sahiptir.

Türkiye’de laiklik adına atılan en önemli adım Şer’iye ve Evkaf Vekaleti ile Hilafetin 1924 yılında kaldırılması olmuştur. Bununla birlikte laiklik adına çok önemli başka adımlar da atılmıştır. Bunların bazıları şunlardır: 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun kabul edilmesi, Diyanet İşleri Reisliği, İlahiyat Fakültesi ve İmamHatip Okullarının kurulması. 1925 Şapka Kanunu ve miladi takvimin kabul edilmesi ve tekke ve zaviyelerin kapatılması. 1926 İsviçre Medeni Kanunu ve Borçlar Kanunu ile İtalya Ceza Kanunu’nun kabul edilmesi. 1928 Latin alfabesinin kabul edilmesi ve Anayasa’dan “İslam dini” ibaresinin kaldırılarak yeminin laikleştirilmesi (vallahi yerine namusum üzerine söz veririm ibaresinin esas alınması). 1929 Alman Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu ve İsviçre İcra İflas Kanunu’nun kabulü. 1930 İmam Hatip Okullarının kapatılması. 1932 ezanın ve kametin Türkçeleştirilmesi. 1934 hacı, hafız, ağa, şeyh, molla gibi lakap ve unvanlarla birlikte bazı kisvelerin yasaklanması. 1935 hafta tatilinin Cuma’dan Pazar’a çevrilmesi. 1937 Laikliğin Anayasa maddesi haline getirilmesi. 1949 İlahiyat Fakültesi’nin kurulması ve okullara program dışı din dersi konması. 1950 din derslerinin programa alınması.1951 imam hatip okullarının yeniden açılması. 1956 ortaokullara din dersi konması. 1982 orta öğretime mecburi din dersi konması (Ergil, 1990).

İran’da dinsel otoritenin altında seçimler yoluyla gelen yöneticiler yer alırlar. Bunların başında da Devlet Başkanı gelir. Devlet Başkanı anayasaya göre dinî liderden sonra gelen en yüksek makam olup genel oyla dört yıllığına halk tarafından seçilir. Bir devlet başkanı ancak üst üste iki kez başkan olarak seçilebilir. Devlet Başkanı yürütme gücünden sorumludur. Bakanlar kurulunu belirleme yetkisi hükûmetin başı olarak devlet başkanına aittir. Ancak devlet başkanı orduya hükmetme yetkisine sahip değildir.

Suudi Arabistan da İran gibi Şeriat kurullarıyla yönetilmektedir. Ancak yönetimin başı mutlak otoriteye sahip olan kraldır. Yönetimle ilgili tüm kararları verme yetkisi krala aittir. Arabistan’da yazılı bir anayasa bulunmadığı için pratikte kralın yetkilerini sınırlandıran veya çerçeveleyen bir mevzuat söz konusu değildir.

İncil’de yer alan ve ilk kuşak Hristiyanlar tarafından kabul edilen yönetime mutlak itaat düşüncesini tersine çeviren Aziz Ambrose değil Aziz Augustine'dir.

Augustine'e göre seküler devlet, sadece bu dünyaya hükmederken Tanrı devleti iki dünyaya da hükmetmekte ve kurtuluşun kaynağını oluşturmaktadır.

Müslümanlığın temel kaynağı olan Kur’an’ın bir kısmı Mekke’de, bir kısmı da Hz. Muhammed’in göçünden sonra Medine’de gelmiştir. Mekke’deki ayetler daha çok inanç ve ahlakla ilgili hususları vazetmiştir. Oysa Medine’deki ayetler inanç ve ahlaka ilave olarak hükümlerle ilgili ilkeler üzerinde durmuştur.

Hz. Muhammed’in vefatından sonra Müslümanlar arasında Dört Halife dönemi başlamıştır. Dört Halife’nin belirlenmesi seçim sürecine bağlanmıştır. İlk Halife Hz. Ebubekir, Peygamber’in bıraktığı boşluğu doldurmak üzere tüm kabilelerin üzerinde anlaştığı bir kişilik olarak seçilmiştir. Ebubekir seçildikten sonra kendi sıfatını Peygamber’in halifesi, başka bir deyişle onun varisi veya temsilcisi şeklinde tanımlamıştır. Daha sonraki halifelerin seçilme sürecinde farklılıklar olmakla birlikte dört halife Müslümanlar arasındaki seçkinler (ileri gelenler) tarafından seçilerek başa gelmiştir. Dördüncü halife Hz. Ali’nin öldürülmesiyle birlikte İslam tarihinde otuz küsur yıl sürmüş olan hilafet sistemi de fiilen sona ermiştir. Dört Halife döneminde- ki hilafet sisteminin dikkat çeken bazı özellikleri şu şekilde özetlenebilir: Halifelerin seçiminde kabileler arasındaki denge dikkate alınmış, halifeler kabilelerin ileri gelenleri tarafından seçilmiş, halifelerin otoritesi inananların bağlı olduğu prensiplerle sınırlandırılmış, halifelerin seçiminde inananların rızası esas alınmıştır. Rıza kavramı dört Halife döneminde önemli bir değer olarak korunmuştur. Zira son halife Ali’nin seçimiyle ilgili genel bir rıza oluşmadığı için Müslümanlar arasında kimin halife olacağıyla ilgili ihtilaf başlamış, bu ihtilaf kanlı çatışmalara yol açmıştır.

On beş ve on altıncı yüzyıllarda filizlenen ulus devlet düşüncesi bu bakımdan her şeyden önce güçlü bir siyasi otorite düşüncesi etrafında gelişmiştir. Bu bağlamda ilk düşüncelerin nüvelerini İtalyan düşünür Machiavelli’de görmekteyiz. Machiavelli, Prens adlı eserinde kiliseye karşı bağımsız ve toplumuna mutlak anlamda hükmeden bir hükümdar düşüncesini geliştirmiştir.

On beş ve on altıncı yüzyıllara doğru gelindikçe papalarla krallar arasındaki çatışmaların dozu giderek artmış ve gün yüzüne çıkmıştır. Roma Katolik Kilisesi’nin geniş mülklere ve servete sahip olması ve lüks içinde yaşaması zamanla kendisine bağlı bazı toplumlarda tepkilere yol açmıştır. Başta Almanya olmak üzere İngiltere, Fransa, İsviçre, Norveç ve Danimarka gibi ülkelerde Roma’ya vergi transferi sorgulanır hâle gelmiştir. Katolik Kilisesine karşı başlatılan tepkide başı çekenler dinde reform düşüncesini başlatan Protestanlar olmuştur. Bunların başında 1517 yılında Almanya’da protest bir hareket başlatan Martin Luther gelmektedir.

Avrupa’da ulus devlet çağının başladığı on altıncı yüzyılda İslam dünyasındaki tek güç merkezi Osmanlı İmparatorluğu idi. Osmanlı İmparatorluğu Yavuz Sultan Selim döneminde Mısır’ın fethinden sonra Hilafeti Memluklulardan alarak Osmanlı’ya taşımış ve kendisini Müslümanların tek halifesi olarak ilan etmiştir. Ancak Osmanlı’da hilafet tarih boyunca, dinî olmaktan çok siyasi bir kurum olarak kalmıştır. Osmanlı’da sultan bir din adamı, bir ruhban, dinen masum bir otorite değil; beşeri ve siyasi kişiliğe sahip bir devlet adamıdır. Çok milletli yapıdan dolayı Osmanlı sultanları hilafetin dinî boyutunu tarih boyunca fazla ön plana çıkarmamışlardır. Hatta Fatih Sultan Mehmet örneğinde görüldüğü gibi bazı sultanlar, Osmanlı egemenliği altındaki Ortodoksların da sultanı olduklarını ifade etmek için Kayseri Rum sıfatını kullanmışlardır.

Dünyada dinle devlet arasındaki ilişkiyi düzenleyen üçüncü bir modelde ise devletle din içiçe geçmiş ve dinî kurallar devletin işleyişinde önemli bir yer tutmuştur. Bunun da genel olarak iki biçimi vardır. Bunlardan biri İran ve Vatikan gibi ülkelerde görülen teokratik model; diğeri ise Suudi Arabistan, Yemen, Pakistan, İsrail vb. ülkelerde görülen yarı teokratik modeldir. Teokratik veya yarı teokratik modeller genel olarak İslam dünyasında daha fazla yaygındır.

Radikal dinî grupların genel bazı ortak özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Bunlardan birincisi tüm radikal gruplar mutlak ve tek bir hakikate inanırlar. İkincisi, tüm radikal inanç grupları kendi hakikatlerine karşı çalışan, yarışan ve mücadele eden bir gücün bulunduğuna inanırlar. Bu bakımdan radikal gruplar kendi karşıtlarını şeytanlaştıran bir dil ve inanç geliştirirler. Son olarak tüm radikal gruplar inançlarını değişik araçları kullanarak yaygınlaştırmaya çalışırlar. Bu gruplar her tür kültürel, sosyal, ekonomik ve siyasal araçları bu amaçla kullanırlar. Radikal anlayışlar iktidarda oldukları zaman devletin gücünü kullanarak kültür ve eğitim yoluyla ideolojilerini tüm topluma dayatmaya çalışırlar. Ancak muhalif ve zayıf konumda bulundukları zamanlarda ise şiddete ve teröre başvurmaktan çekinmezler.

Türkiye’de laiklik adına atılan en önemli adım Şer’iye ve Evkaf Vekaleti ile Hilafetin 1924 yılında kaldırılması olmuştur. Bununla birlikte laiklik adına çok önemli başka adımlar da atılmıştır. Bunların bazıları şunlardır: 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun kabul edilmesi, Diyanet İşleri Reisliği, İlahiyat Fakültesi ve İmam- Hatip Okullarının kurulması. 1925 Şapka Kanunu ve miladi takvimin kabul edilmesi ve tekke ve zaviyelerin kapatılması. 1926 İsviçre Medeni Kanunu ve Borçlar Kanunu ile İtalya Ceza Kanunu’nun kabul edilmesi. 1928 Latin alfabesinin kabul edilmesi ve Anayasa’dan “İslam dini” ibaresinin kaldırılarak yeminin laikleştirilmesi (vallahi yerine namusum üzerine söz veririm ibaresinin esas alınması).

Bu tanım Yeni Ahit'e aittir.