DİN VE TOPLUM

Din sosyolojisinin ortaya çıkışı ve gelişimi genel olarak sosyolojinin ortaya çıkışı ve gelişimiyle aşağı yukarı aynı tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilginin kökenini bir disiplin olarak şekillenmeye başladığı 19. yüzyılın ikinci yarısı aynı zamanda din sosyolojisinin ortaya çıktığı dönemdir.

Dinlerin çok tanrılı, hurafeci bir anlayıştan tek tanrılı rasyonel bir noktaya doğru evrildiğini anlatan döngüsel sarkaç modeli David Hume’a aittir.

Şehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal isimli eseri ile Endülüslü büyük âlim ibn Hazm’ın el-Fasl fi’l-Milel ve Ehvai ve’n-Nihal isimli eserleri farklı dinlerin kendi kavramlarıyla tanıtıldığı en önemli öncü metinlerdir.

“İnsan insanın kurdudur” İngiliz filozof Thomas Hobbes tarafından dile getirilmiş olup insanların sürekli birbirleriyle çatışma, rekabet ve düşmanlık hâlinde bulunduğunu ifade etmektedir.

Din sosyolojisi, dine sosyolojik bir araştırma programı açısından bakan ve bütün toplumlarda rastlanan bir davranış örüntüsü olarak dinin, bü tün toplumlardaki tezahürlerinde ortak olan yönü bulmaya ve dinin farklı toplumlarda diğer sosyolojik kurumlarla ne tür bir ilişki içinde olup böylece ne tür işlevleri yerine getirdiğini bulmaya çalışmayı kapsar. Dini sosyoloji ise belli bir dinin bakış açısından hareket eder.

Sosyal aktörlerin, yani insanların birbirleriyle etkileşimlerini, bu etkileşimler sonucunda ortaya çıkardıkları sosyal olay ve olguları ele alan bilim dalına sosyoloji denir.

Durkheim yapısalcı-işlevselci düşüncenin en önemli ismi sayılır. Toplumu bir organizma olarak düşünmüş ve her toplumsal kurum veya birimin bu yapıda bir işlevi yerine getirdiğini düşünür. Dinin de işlevi toplumu bir arada tutmak, toplumu kaynaştırmaktır. Bu işlev için çimento veya tutkal gibi metaforlar kullanılmıştır.

Dine hem bir üstyapı kurumu olarak hem de ideoloji olarak yaklaşması Marx’ın din sosyolojisi yaklaşımlarının eksik noktalarından biri değildir.

‘Dini Hayatın Temel Biçimleri’ Durkheim’in dinle ilgili temel kitabıdır.

“Milel”, milletin (yani dinin) çoğulu olarak vahye dayalı bütün dinleri kapsayan bir kavramdır. “Nihal” ise kupkuru zan ve vehim anlamına gelen “Nıhle”nin çoğulu olarak vahye dayanmayan din, düşünce veya akımları kapsıyor. Böylece islam kozmolojisi içinde farklı insanlara, kültürlere, dinlere duyulan bu ilgi ve duygular Milel ve Nihal diye özetlenebilecek bir literatürün ortaya çıktığı görülür.Bu sınıflandırmaların insanların ırk ve kavimlerine göre değil inanç ve eylemlerine referansla yapılmış olması dikkat çekicidir.

Durkheim’in geniş tanımına göre din,“Kutsal şeylere, yani bir kenara ayrılmış ve yasaklanmış şeylere ilişkin birleşik bir inançlar ve davranışlar sistemi - Kilise diye anılan bir tek ahlaki toplulukta birleştiren inanç ve pratikler, onlara taraftar olanların tümü” olarak ifade edilir.

İskoç felsefeci David Hume (1711-1776), dinler tarihine dair doğrusal bir ilerleme modeli yerine çok daha açıklayıcı bir döngüsel sarkaç modelini önermiştir.

Fransız sosyolog, matematikçi ve filozof A. Comte (1798-1857), tarihi doğrusal bir ilerleme süreci olarak görmüş ve “Üç Hal Yasası” olarak bilinen kurguyu ortaya çıkarmıştır. Üç Hal Yasası’na göre, toplumlar Teolojik, Metafizik ve Pozitivist olmak üzere üç aşamadan geçerler. Comte’ye göre din, Teolojik olarak adlandırılan birinci aşamaya aittir.

Dinlerin kökenine dair 19. yüzyıl filozofları arasında çarpıcı görüşlerden birini de Sol Hegelciler arasında sayılan Ludwing Feuerbach ortaya atmıştır. O da Tanrının yine insan tarafından uydurulmuş olduğunu ve bir ihtiyaç olarak yaratıldığın düşünmüştür. Ona göre yeryüzünde yetenekleri ve güçleri bakımından doğa karşısına oldukça zayıf kalan insan, kendi zaaflarının ve eksikliklerinin tamamlanmış olduğu kendi varlığının mükemmel bir suretini Tanrı olarak yaratmıştır.

Sosyolojinin kurucu olarak kabul edilen, Auguste Comte (1798-1857) aynı zamanda Pozitivizmin de kurucusudur.

A. Comte, insanlık tarihini üç evreye ayırmıştır. Birinci evreyi dinsel ve mitolojik düşünce veya bilgi biçiminin hâkim olduğu Teolojik Evre olarak nitelemiştir. İkinci evre, birinci evreyi takip eden ve felsefi düşüncenin hâkim olduğu Metafizik Evre’dir. Üçüncü evre en son galip gelecek olan ve olumsalı, göreli olanı anlamaya yönelik olgucu bir bilimsel araştırma çerçevesindeki Pozitivist Evre’dir.

“Alman İdeolojisi” adlı kitap Karl Marx’ın din konusundaki çalışmalarına yer verdiği kitaplardan biridir. A ve B seçeneğindeki eserler Emile Durkheim’e aittir. C ve D seçeneğindeki eserler ise Max Weber’e aittir.

E. Durkheim’in dinle ilgili temel kitabı, Dini Hayatın Temel Biçimleri’dir. A, B, D ve E seçeneklerinde belirtilen eserler ise K. Marx’ın din konusundaki çalışmalarına yer verdiği kitaplarıdır.

Sosyolog ve araştırmacıların büyük çoğunluğu, Din Sosyolojisinin gerçek anlamda çerçevesi belirlenmiş bir disiplin olarak ilk defa, E. Durkheim tarafından uygulanmış olduğunu kabul etmektedir.

Soruda bahsedilen yaklaşım, ilk önemli temsilcisi Alfred Schutz olan, modern dönemde de Edmund Husserl’in çalışmalarıyla somutlaşan Fenomenoloji’dir. A seçeneğindeki Feminizm, toplumdaki kadın hâkimiyetinin toplumsal yaşamı nasıl biçimlendirdiği üzerine odaklanan yaklaşımdır. C seçeneğindeki İşlevselcilik, toplumu bir arada tutan güçlere ve bu bağlamda toplumsal yapıların işlevlerine odaklanan kuramsal yaklaşımdır. D seçeneğindeki Pozitivizm, teoloji ve metafizik içermeyen, sadece fiziksel yapı ve maddi dünyanın gerçeklerine odaklanan yaklaşımdır. E seçeneğindeki Sembolik Etkileşimcilik ise bireyler, ekonomi ve gruplar arasındaki etkileşime odaklanan bir yaklaşımdır.