DİNİN ÖRGÜTLÜ YAPILARI VE DİNSEL LİDERLİK KATEGORİLERİ

Bugün dünyada 3000 din, 6000 mezhep ve 12000 tarikat olduğu ileri sürülmektedir.

Din kavramına İslami terminoloji açısından bakıldığında da hak dinler ve batıl dinler şeklinde bir tasnif yapılmaktadır. Hak dinlerle Allah tarafından peygamberler aracılığıyla gönderilen dinler kastedilirken batıl dinlerle de insanların kendi arzu ve hevesleri doğrultusunda inşa ettikleri dinler kastedilmektedir.

Din, klasik tanımlama içinde şöyle ifade edilir: “Din, Allahu Teâlâ tarafından vaz’ olunmuş bir kanundur. İnsanlara saadet yollarını gösterir, onların saadete erişmelerine delalet eder, yaratılışlarındaki gaye ve hedefi, Allah’a ne surette ibadet yapılacağını bildirir. İnsanları (kendi arzularıyla dini kabul eden akıl sahiplerini) hayrolan işlere sevkeder."

Rudolf Otto'ya göre din, kutsalın tecrübesidir.

Durkheim'a göre kutsal şeyler, dinî yasaklarla korunan ve tecrit edilen şeylerdir; din dışı şeyler ise bu yasakların hedef aldığı ve kutsal olandan ayrı tutulması gereken şeylerdir.

Dinin gündelik kullanımındaki yansımaları toplumsal hayatın hemen her alanında kendine bir karşılık bulmakta gecikmez. Dinden kaynaklanan tutum ve tercihler, dinsel bir gerekliliğin ürünü olarak gerçekleştirilen eylemler ve yine dinsel aidiyetlerle ilişkilendirilen toplumsal yapı ve kurumlar dinin oldukça farklılaşmış üniteler içinde birey ve toplum üzerinden hayata karıştığını göstermektedir.

Sosyoloji literatüründe cemaat, üyelerinin ortaklaşa paylaştıkları bir şeye, genellikle de ortak bir kimlik duygusuna dayanan ve özel olarak oluşturulmuş bir toplumsal ilişkiler bütünüdür.

Ona göre cemaat birincil ve duygusal ilişkilerin dünyasına aitken cemiyet de parçalanmış, bireyselleşmiş ilişkilerin dünyasını yansıtmaktadır.

Her cemaat, belli bir toplumsal yapı ve bütünlük içinde ortak bilgi, değer ve davranış kodları üzerinden kendini inşa eden farklı bir paylaşım grubudur. Bu nedenle cemaatte aslolan belli bir düzlemde bütünlüklü dayanışma tipolojisinin varlığıdır. Cemaatin sosyolojik tabiatı Durkheim’in izi takip edildiğinde sorunlu ve terkedilmesi gereken bir yapılanmadır. Çünkü cemaat, her şeyden önce modern öncesi bir durumu anlatmaktadır. Burada ilişkiler yüzyüzeliklerle yürümekte ve dayanışma örüntüleri mekânik bir boyut kazanmaktadır.

İslam kültüründe cemaat, toplamda bir araya getirmek anlamındaki cem mastarından türetilen Arapça bir isim olup gündelik dilde genellikle insan topluluğu anlamında kullanılmaktadır. Cemaatin din dilindeki kullanımı, müslümanların din kardeşliği esasına dayalı olarak gerçekleştirdikleri ve katılmak zorunda olduları birlik ve beraberlik anlamını taşımaktadır.

Uygun zamanlarda yerine getirilen ve sembollerin de kullanılabildiği, sık sık tekrarlanan davranış modelleridir.

Arapçada topluluk anlamına gelen ümmet, İslam’da inancın ve Hz. Muhammed’e bağlılığın birleştirdiği geniş katılımlı bir grup anlamını taşımaktadır. Ümm kökünden gelen ümmetin kavramsallaşma süreci müslüman kültüründe şekillenmiştir. İmam, ümem, ümm gibi kavramlarla ortak bir şebeke üreten kavramın doğrudan vurgu yaptığı esas anlam, bir şey üzerinde ittifak etmiş topluluktur.

Millet kavramı da pekâlâ aynı kavramsal şebeke içinde ele alınıp değerlendirilebilir. Arapçada topluluk anlamında kullanılan millet sözcüğü ümmet gibi dinsel bir lügatçenin parçasıdır. Kur’an’da Hz. İbrahim ve diğer ilk peygamberlerin yaydıkları dine, dolayısıyla bu dinin gerçek mensupları sayılan müslümanlara bu ad verilmekteydi.

Din, şeriat ve millet gerçekte aynı şeylerdir; fakat kavram olarak her birinin belli bir yönü vardır. İtikad yönüyle din, amel yönüyle şeriat, birlik, toplama yönüyle de millet denilir. Aslında itikad denilen neyse amel denilen de odur; amel denilen neyse, toplanılan da odur. Bu bakımdan millet, bir topluluğun çevresinde toplandığı ve üzerinde yürüdüğü bir diğer değişle toplumsal ruhunun tabi olduğu egemen prensipler ve tutmuş olduğu yoldur. Hakkı hak, batılı batıl, eğrisi eğri, doğrusu doğrudur. Demek ki millet toplumun kendisi değildir. Ona cemaat, ümmet, kavm veya ehl-i millet denilir.

Kilise Hiristiyan geleneğinde hem kutsal mekânı yani tapınağı, hem de yerel ya da evrensel Hristiyan toplumunu veya Hıristiyanlıktaki çeşitli akımları, mezhep ve diğer dinî hareketleri ifade eden bir kavramdır.

Kilise Hıristiyanlık inancını benimseyenlerin oluşturduğu topluluk, mezhep ve mabed anlamına gelmektedir.

Hz. Muhammed’in aile üyelerinden oluşan ehl-i beyt tüm müslümanlar tarafından tartışmasız bir sevgi ve saygı içinde değerlendirilir.