DİN VE TOPLUM - Deneme Sınavı - 4

Ortaya konulan modernleşme teorileri genellikle ilerlemeci ve evrimci bir yaklaşıma sahip bir tarih nosyonuyla çalışırlar. Söz konusu tarih nosyonu modernleşmeyle birlikte geleneğe özgü kabul edilen bütün kurumların zamanla yok olup gideceğini öngörmektedir. Bu öngörüye uygun olarak modernleşme sosyolojisi, geleneği bidat, hurafe, din, milliyetçilik, ırkçılık gibi daha ziyade kültürel kurumlarla karakterize eder.

Ünlü Fransız oryantalist Gilles Kepel “Tanrı’nın İntikamı” metaforuyla “Tanrının ölümü” ile nitelenmiş olan modernleşme çağına karşılık dinin bir türlü ölmeyişi, aksine son zamanlardaki yükselişini ifade etmektedir. “Tanrının ölümü” metaforunun sahibi düşünür ise Nietzsche’dir.

Sosyolojik gelenekte Durheim’ın şehirleşme ve sanayi toplumu analizleri izlendiğinde dinin küreselleşmeyle daha büyük travmalar yaşayacağını söylemek mümkündür. Bilindiği gibi Durkheim, geleneksel toplumun kapalı, ekonomik anlamda olduğu kadar kültürel ve dinsel anlamda da kendine yeten ve kendi dünya algısını mutlak gören özelliklerinin altını çizmiştir. Oysa sanayileşmenin etkisi altında şehirleşmenin gelişmesiyle, hepsi de bu şekilde inandığı halde kültürel olarak birbirinden farklı olan insanların bir araya gelmesiyle birlikte tam bir norm bunalımı, yani anomie ile karakterize edilen durum ortaya çıkar.

Ekümenizm, dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir. Farklı mezheplere ayrışmış olan dinlerin kendi içlerinde bu ulusallık ötesi birlik arayışı özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyetin en belirgin özelliğidir. İstanbul Ortodoks Patrikhanesinin ekümenlik iddiasında olması zaman zaman Türkiye’de farklı değerlendirmelere konu olmaktadır.

İlk olarak Jean Jacques Rousseau tarafından bahsedilmiş daha sonra Alexis de Tocqueville’nin Amerikan bağlamında işaret ettiği ama Robert Bellah’ın modellemeye çalıştığı, modern toplumlarda sekülerleşmenin etkisiyle kaybolan milli birlik ve dayanışma örüntülerinin yerine milliyetçi bir işlevi yerine getirecek dinsellik biçimine Sivil Din adı verilmektedir. Bir bakıma, siyasetin hizmetinde, siyasetin toplumsal huzuru ve güveni sağlamak üzere araçsallaştırdığı bir din biçimi olarak da anlaşılmıştır.

Turner, postmodernliğin her şeyden önce gündelik hayattaki metalaşmayla, kültürel sistemler üzerindeki ayrımın bulanıklaşmasıyla anlaşılabileceğini düşünür. Ona göre dinsel inanca asıl tehdit gündelik yaşamın metalaşmasıdır.

Ferdinand de Tönnies’e göre geleneksel toplum Gemeinschaft olarak nitelenmiştir. Bu toplumda din cemaat yapısına dinsel bir içerik kazandırarak onu kutsallaştırır ve insanların toplumla ilişkileri kendine özgü bir kozmolojinin içinde metafizik bir anlam kazanır?

Ferdinand de Tönnies’e göre atomic bireylerden oluşan toplum Gesellschaft olarak nitelenmiştir.

Komünist Manifesto’da Marx, katı olan herşeyi buharlaştıran kapitalizm eski dünyaların bir olgusu olarak dini de köklü bir değişime, buharlaştırmaya tabi tutar.

Küreselleşme, post-medernizmin özelliğidir.

Ulus-devlet, modernizmin özelliklerindendir.

Max Weber kapitalizmin doğuşuyla ilgili analizlerini Protestanlıkla ilişkilendirirken, bir yandan da paradoksal olarak Protestanlığın nasıl, yine neredeyse teleolojik bir yolla, dinin sonunu veya gündelik hayatın sekülerleşmesini hazırladığını sergilemeye çalışıyor.

Modernleşmenin en zirve anlarında motivasyonunu ve kurucu felsefesini tamamen dinden alan siyonizm İsrail devletini bütün Orta Doğu’yu kaosa sürükleyecek şekilde kuruldu.

Ünlü Fransız oryantalist Gilles Kepel bu duruma Tanrı’nın İntikamı metaforuyla ironik bir yaklaşım getirir.

Küresel ölçekte yaygın olan dinlerin ulus-devlet sınırlarının önemsizleşmesiyle birlikte çok daha sık buluşma ve kaynaşma yollarını bulmaları şeklinde oldu. Bugün ticari şirketlerin çokuluslu yapıları kadar çok uluslu dini cemaatlerin giderek ekümenik yapılar ortaya koyabildiğine tanık oluyoruz. Doğru cevap, D’dir.

Lyotard’a göre postmodern kültürün en belirgin özelliklerinden biri “meta-anlatıların sonuna” gelmiş olduğumuzdu. Meta-anlatılardan kasıt modern dönemde geçerli olan ve dünya ölçeğinde işleyen bazı büyük davalar, inançlar veya ideolojilerdir.

Gelenek bir tarihsel durum veya koşul olmaktan ziyade belli bir dönemde aşılıp geçilmiş bir tarihsel dönem olarak algılandığında artık geride kalmış bir şeyden bahsetmiş olmak durumunda kalıyoruz. Oysa bu yaklaşımda modernliğin içinde de belli kurumların, davranışların veya yaşam tarzlarının bir gelenek oluşturma durumu gözardı edilmiş oluyor. Açıkçası gelenek insan varoluşunun en temel koşullarından biridir. İnsan her zaman bir geleneğin içinde doğar ve gelişir.

Dinin çoğu kez geleneklere karşı çıkan, yürümekte olan geleneklere karşı daha köklü bir iddiayı ifade etmesi de söz konusudur. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet gibi büyük dinlerin her biri ilk ortaya çıktıklarında süregiden geleneklere karşı devrimci bir muhalefet sergilemiş, bir bakıma kendi dönemlerine nazaran gelenekleri sorgulamayı, onları yıkmayı da hedeşemişlerdir. İslam’ın mesajının Hz. Muhammed tarafından sunulduğu anda Kureyşlilerin kendilerine karşı en önemli direnme gerekçelerinden birisi bu mesajın atalarının mirasına, geleneklerine aykırı olduğu idi.

Türkiye’de kırsal kesimde dindarlığın daha yaygın olduğu yaygın bir görüştür. Ancak gerçek şu ki, kırdan kente gelenlerin dine daha kolay sarılmaları, kırda aynı ölçüde bir dindarlığın olduğu anlamına gelmiyor. Daha derin analizler, göç olgusunun kendisi ve akabinde kent hayatına intibak süreci dindarlığın gelişimine çok özel bir katkı da bulunuyor. Bunda kent hayatına ayak uydururken dinin sağladığı anlam dünyası, cemaat dayanışması ve ontolojik güvenlik alanının çok büyük önemi olduğu söylenebilir.

Max Weber kapitalizmin doğuşuyla ilgili analizlerini Protestanlıkla ilişkilendirirken, bir yandan da paradoksal olarak Protestanlığın nasıl, yine neredeyse teleolojik bir yolla, dinin sonunu veya gündelik hayatın sekülerleşmesini hazırladığını sergilemeye çalışıyor. Onun dünya dinleri üzerine olan analizlerinin toplamından dinin veya dinsel inançların gündelik hayattan gitgide daha fazla çekileceği ve modernliğin rasyonel ve seküler dünyasında dinin yerinin kalmayacağı yönünde bir öngörünün izleri rahatlıkla okunabilir.