DİN VE TOPLUM - Deneme Sınavı - 31

Kurumların başlıca işlevleri şöyle sıralanabilir:
• Kurumlar kişilerin sosyal davranışlarını kolaylaştırırlar. Toplumun düşünce ve eylem tarzları, birey topluma girmeden önce büyük ölçüde düzenlenmiş ve planlanmıştır. Kişi herhangi bir şeyi nasıl yapacağını öğrenmek ve keşfetmek için zaman ayırmak zorunda değildir. Bunları toplumda hazır olarak bulur, belli rol ve ilişkileri ve bunları nasıl yerine getireceğini kurumlardan
öğrenir.
• Kurumlar toplam kültürün istikrarlılığı ve eş güdümü için birer örnek olarak hizmet ederler. Süreklilik, sağlamlık, dayanıklılık, insan davranışlarını istikrarlı ve uyumlu hâle getiren kurumlar sayesinde sağlanır.
• Kurumların bir diğer işlevi de davranışları kontrol etme yönelimleridir. Çünkü kurumlar toplumun sistemli ve ideal düzeyde beklentilerini içerirler. Kimin nereden ve nasıl hareket edeceği önceden belli olduğundan sapmanın ne olduğu da böylece bilinmiş olur. Sapma noktasındaki kanaatin genelliği de toplumsal baskıyı sağlar. Böylece kurumlar sadece belli ideal davranışları işaretlemekle kalmazlar, sapmayı ve sosyal bir baskı ile bunların telafisine de imkân sağlarlar.

Modernizmin bazı özelliklerini akılcılık, aydınlanmacılık, batı-merkezli bir tarih ve coğrafya algısı, gelenek karşıtlığı, nesnelcilik veya ortak gerçeklik ve doğruluk idealine sahip olmak, siyasette merkezî ulus-devlet yapılanmaları, laikliktir.

Postmodernizm, aydınlanmanın ve modernitenin batı-merkezli tarih ve coğrafya algısının güçlü bir eleştirisi, artan küreselleşme ile birlikte ulus devlet yapıları veya ideolojilerinin gerilemesi, tüketimin artışı ve buna uygun bir kültürel durumun ortaya çıkması, insanların bağlandıkları adalet, eşitlik, devrim gibi ortak amaç ideal veya meta-anlatıların gücünün iyice azalması, bunun yerine güçlü bir görecelik duygusunun hakim olması gibi gelişmelerle belirlenmektedir.

Marx dinin üretim ilişkilerindeki sömürüye dayalı düzenin doğal sonucu olan bir çeşit çarpık bilinç olarak mutlu sosyalist sona doğru yok olacağı bir tarihsel teleolojiyi işlemiştir.

Ekümenizm: Dinlerin kendi aralarındaki mezhep veya meşrep farklılaşmalarını hatta ulusal dağınıklıklarını aşarak bir birlik oluşturma eğilimine verilen isimdir.

19.yüzyılda Nietzsche Tanrı’nın ölümünden bahsetmişti. Ünlü Fransız oryantalist Gilles Kepel bu duruma Tanrı’nın İntikamı metaforuyla ironik bir yaklaşım getirir. Metafor, “Tanrının ölümü” ile nitelenmiş olan modernleşme çağına karşılık dinin bir türlü ölmeyişi, aksine son zamanlardaki yükselişini ifade ediyor. O dönemde geleceğin dünyasında Tanrı’ya bir yer görünmüyordu. Aslında modernleşmeye eşlik eden bütün gelişmeler Tanrı’yı dikkate almayan bir hayat için bütün zemini hazırlamış oluyordu. Din belki kitlelerin kalbinden kendiliğinden çekilip gitmiyordu da bir tür itilmesi-öldürülmesi söz konusu oluyordu. Dolayısıyla Tanrı’nın ölümü olarak ifade edilen şey aslında Batı kültürünün dine karşı açtığı bir savaşın sonucu veya temennisiydi. Son zamanlarda dinin bu beklenmedik yükselişinin bir tür “hortlak” veya “hayalet” olarak görünmesi de tesadüf değildir.

Lyotard’ın bahsettiği meta-anlatılar aydınlanma kavramının kendisi ile birlikte, bilimsellik, nesnelcilik, evrensellik, akılcılık, rasyonellik, özgürlük, eşitlik gibi daha büyük ideolojilere de can veren temel inançlardır.

208 b Meta-Anlatıların Sonu ve Dine Yansımaları

Lyotard modernizmin bizi inandırmaya çalıştığı o büyük itikatların geçersizleştiğini “postmodernizm” isimli eseriyle ilan eder. Ancak Lyotard sadece bununla kalmaz, yani sadece modernizme ait metaanlatıların bittiğini söylemez, bundan sonraki dünyada, yani göreceliğin hakim olacağı dünyada, veya kendi deyimiyle “son derece bilgisayarlaştırılmış olacak dünyada” yeni bir meta-anlatının geçerli hâle gelmesinin de artık mümkün olmayacağını da söyler. Çünkü toplum artık postmodern bir toplum olacaktır ve bu toplumda meta-anlatıların tutunma şansı olamayacaktır.

Sivil Din: İlk olarak Jean Jacques Rousseau tarafından bahsedilmiş daha sonra Alexis de Tocqueville’nin Amerikan bağlamında işaret ettiği ama Robert Bellah’ın modellemeye çalıştığı, modern toplumlarda sekülerleşmenin etkisiyle kaybolan milli birlik ve dayanışma örüntülerinin yerine milliyetçi bir işlevi yerine getirecek bir dinsellik biçimi. Bir bakıma siyasetin hizmetinde, siyasetin toplumsal huzuru ve güveni sağlamak üzere araçsallaştırdığı bir din biçimi olarak da anlaşılmıştır.

Turner, postmodernliğin her şeyden önce gündelik hayattaki metalaşmayla, kültürel sistemler üzerindeki kitle tüketim sistemlerinin etkisiyle ve yüksek ve aşağı kültür arasındaki ayrımın bulanıklaşmasıyla anlaşılabileceğini düşünür. Ona göre dinsel inanca asıl tehdit gündelik yaşamın metalaşmasıdır.

Özellikle Amerika’da son derece yaygın olan kiliseler popüler kültürün bütün pazarlama tarzlarıyla çalışmakta kilise vaizleri pop sanatçıların şov performanslarıyla yarışabilecek cinstendir.

Fundamentalizm: Sözlük anlamı itibarıyla köktencilik anlamına gelen fundramentalizm, ABD de 19. yüzyıl sonlarında modern kültüre karşı ortaya çıkan bir Hristiyan hareketin adıdır. Zamanla bir çığ gibi büyüdü ve 1920 li yılların sonunda uluslar arası Fundamentalizm kongreleri düzenledi. Bu gün Amerika’da Fundamentalist Hristiyan sayısının 80 milyon civarında olması hareketin ne kadar etkin olduğunu göstermektedir.

Selefiyecilik, ilk bakışta Batı dünyasındaki fundamentalizme (dinî köktenciliğe) denk düşmektedir. Ancak aralarında benzerlikler kadar farklılıklar da vardır.Batılı düşünürler selefiyeciliği fundamentalizm anlamında kullanmaktadırlar. Ancak günümüz selefiyeciliği İslamı köklerine bağlı olarak anlamak çerçevesinde Geleneksel İslam, İslam dünyasında modern yorumun hatalarına karşı çıkma ve tarihsel birikimi sahiplenme gibi temel esprilere sahip olan bir İslam anlayışıdır.

Seküler-izm: Latince sexus (cinsellik) ten gelen ve başlangıçlarda evlenip dünya ile de ilgilenebilen ruhban kesimini ifade eden seküler sözcüğü Türkçeye dünyevileşme olarak çevrilebilir. Sekülerizm olarak adlandırılan kurama göre başlangıçta bir kutsallık içinde bulunan pek çok şey zamanla bu kutsallığından arınarak seküler hâle gelebilmektedir.

Klerje de kendi arasında ikiye ayrılıyordu: Regülier ve seküler. Batı dillerinde kurallı, düzenli anlamına gelen regülier, burada da etimolojik anlamıyla uyumlu olarak, bütün işi düzenli bir biçimde din hizmetleri olan din adamı demekti. Yani regülier yalnızca mabede bağlı olarak yaşar, hayatını sürdürebilmek için gerekli asgari ihtiyaçları laikler (yani diğer müminler) tarafından karşılanırdı.

Modern kültürün önemli ilkelerinden biri sayılan sekülerizmi özellikle sosyal bilimlerde en açık biçimde kuramlaştıran düşünürler olan Durkheim ve Weber, din ve dünya arasındaki farklı ve karşılıklı ayrışmayı sosyal hayatın en temel ilkelerinden birisi saymışlardı. Buna göre insanlığın başlarında din bir anaç kurumdu. Pek çok beşeri olgu onun içinde doğmuş ama daha sonra gelişip kendi kendine yeterli hâle geldikten sonra ondan göbek bağlarını koparıp mutlak dünyevi hâle gelmişlerdi. Kuramı en iyi temsil eden Weber’e göre kapitalizmin doğuşu bunun en iyi örneğidir. Kapitalizm, Protestanlık adlı yeni bir dinî yorumun sonucu ola- rak ortaya çıkmıştır.

Kapitalizm, Protestanlık adlı yeni bir dinî yorumun sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Luther ve Calvin gibi reformistler, ciddi bir dindarlığı, “Allah için çok üretmek, ama israf etmemek” ilkeleri arasında yeniden yorumlamışlar ve buradan üretken bir tutum ahlakı (pürüten etik) doğmuştur. Bu tutumlu çalışmadan bir servet oluşmuş, söz konusu servetin dönüşümü ise kapitalizm denen sistemi ortaya çıkarmıştır.

Luther ve Calvin gibi reformistler, ciddi bir dindarlığı, “Allah için çok üretmek, ama israf etmemek” ilkeleri arasında yeniden yorumlamışlar ve buradan üretken bir tutum ahlakı (pürüten etik) doğmuştur. Bu tutumlu çalışmadan bir servet oluşmuş, söz konusu servetin dönüşümü ise kapitalizm denen sistemi ortaya çıkarmıştır.

Sekülerizme yöneltilebilecek pek çok eleştiri noktası vardır. Söylenenlerin bir kısmını Davison’dan (2002, 313) hareketle şu maddelerde toplayabiliriz:

Sekülerizm yegâne çözüm değildir. İnsanlık tarihî boyunca dinler toplumsal sorunları çöze gelmişler, seküler dünyadan daha problemli olmamışlardır.

Sekülerizm genelde bir ahlaki boşluk doğurmuştur, çünkü sorunları içkinleştirmiş, işlerin deruniliği ve meşruiyet temeli kaybolmuştur.

Sekülerizm naiv bir süreç değildir. Genellikle otoriteryanizmle birlikte varolmuştur. Bu hâliyle modernitenin özgürlükçü söylemiyle de bağdaştırılamaz.

Dinî dışta tutma kaygısıyla vicdani süreçler de yaralanmaktadır çünkü bu süreçlerin bir uzantısı olan tavır ve eylemleri göz ardı etmektedir.

Yalnız günümüzde değil, tarih boyunca dinlerle ilgili önemli sorunlardan birisi de sakramentalizm olmuştur. Sakrament-al-izm kök ve eklerinden meydana gelen sözcük Türkçeye kutsal-laştırma-cılık (veya kutsamacılık) olarak çevrilebilir. Kavramın merkezinde yer alan kutsal (sakrament), genel olarak varlığı tartışma dışı olan, beşerin gücünü aşan ve ondan başkaldırı değil, uyum isteyen, uyumsuzluk hâllerinde ise cezai yaptırımlarla korunan, kısacası aşkın fakat kuralsal bir olgudur.