DİN VE TOPLUM - Deneme Sınavı - 8

Din, toplumsal değişimlerden soyutlanamaz. Toplumsal değişimler, dinleri etkileyebilir; dinler de toplumsal değişimleri tetikleyebilir. Din ile toplumsal değişim arasındaki ilişki tek yönlü değildir. Bu sebeple III. öncül doğru değildir.

Tylor’a göre bir dinin bilimsel olarak kabul edilebilmesi için en az ruhsal varlıklara inanma önkoşulunun olması gerekmektedir. Durkehim ise, Tylor’un bu tanımına eleştirisel bir bakış açısı getirmiştir. Ona göre, din bir kenara ayrılmış ve yasaklanmış şeylere ilişkin geliştirilen inançların yani kutsal şeylerin tümüdür.

Gentile, Yahudilikte Yahudi olmayanlara verilen isimdir. Arapça’da bu kelimenin karşılığı olarak “ümmi” kelimesi kullanılır. Bu kelime de okuma yazma bilmeyenler için kullanılmaktadır. Ancak gentile kelimesi esasında Yahudiler açısından Yahudi olmayanlar için kullanılmaktadır.

David Hume, İskoçlu felsefecidir. Aydınlanmanın nedenselci bakış açısı yerine deneyselci bir bakış açısı sergilemiştir. Dinin doğası üzerine yazdığı kitap, din sosyolojisinin başlangıç metinlerinden birini oluşturmaktadır. Aynı zamanda dinler tarihinin doğrusal olmaktan ziyade çok değişkenli olduğunu vurgulamıştır.

Feuerbach ve Comte, Tanrı’nın insanlar tarafından uydurulduğu fikrini benimsemişlerdir. Ancak Feuerbach, Comte’un aksine Tanrı’nın insanların kendi zayıflıklarını kapatması için insanlar tarafından yaratıldığını savunmaktadır.

“Din, bastırılmış varlığın müşahedesi, kalpsiz bir dünyanın kalbidir, tıpkı ruhsuz bir dünyanın ruhu olduğu gibi... Din bir afyondur.” Sözleri ile Karl Marx ölümünün ardından bu tür ikilemlere yol açmıştır.

Durkheim’e göre dinin tarihi, insan düşüncesinin evrimine paralel olarak gelişmiştir. Çok tanrıcılıktan, tek tanrıcılığa; tek tanrıcılıktan çok tanrıcılığa doğru sürekli bir değişim içerisindedir ve insan düşüncesi evrimleştikçe değişmektedir. Bu sebeple günümüzdeki din, çok eski çağlardaki gibi de olabilir.

Esasen dinlerin kökeninin çok tanrılı olduğu ve dinlerin tek tanrılı bir dine doğru bir evrim geçiriyor olduğu düşüncesi basit bir evrimci tarih anlayışını temel almaktan kaynaklanmaktadır. Oysa bu evrim fikrinin dine yorumlanması belli anlamda sakıncalıdır. Çünkü dinin tarihi doğrusal bir evrim süreci geçirmeyip, sarkaç modelinde gelişmiştir. Bu sebeple bütün toplumlarda dinin gelişimi aynı anda ve benzer süreçlerde olmamıştır.

Din sosyolojisi, dine sosyolojik bir araştırma programı açısından bakan ve bütün toplumlarda rastlanan bir davranış örüntüsü olarak dinin, bütün toplumlardaki tezahürlerinde ortak olan yönü bulmaya ve dinin farklı toplumlarda diğer sosyolojik kurumlarla ne tür bir ilişki içinde olup böylece ne tür işlevleri yerine getirdiğini bulmaya çalışmayı kapsar. Dini sosyoloji ise belli bir dinin bakış açısından hareket eder. Belli bir dinin amaçları ve programı açısından sosyolojinin kullanımını ifade eder. Aynı zamanda belli bir dinin toplum perspektifi, toplum ve birey hakkında, toplumsal değişim hakkında ortaya koyduğu görüşlerin işlenmesidir. Bir bakıma din sosyolojisinde din sosyolojinin bir nesnesidir, oysa dinî sosyolojide, sosyolojik çözümlemeye dinin öğretilerinin toplumsal gerçeklik hakkındaki görüşleri yön verir.

Din sosyolojisinin ortaya çıkışı ve gelişimi genel olarak sosyolojinin ortaya çıkışı ve gelişimiyle aşağı yukarı aynı tarihe sahiptir. O yüzden sosyolojik bilginin kökenini bir disiplin olarak şekillenmeye başladığı 19. yüzyılın ikinci yarısı aynı zamanda din sosyolojisinin ortaya çıktığı dönemdir.

Dinlerin çok tanrılı, hurafeci bir anlayıştan tek tanrılı rasyonel bir noktaya doğru evrildiğini anlatan döngüsel sarkaç modeli David Hume’a aittir.

Şehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal isimli eseri ile Endülüslü büyük âlim ibn Hazm’ın el-Fasl fi’l-Milel ve Ehvai ve’n-Nihal isimli eserleri farklı dinlerin kendi kavramlarıyla tanıtıldığı en önemli öncü metinlerdir.

“İnsan insanın kurdudur” İngiliz filozof Thomas Hobbes tarafından dile getirilmiş olup insanların sürekli birbirleriyle çatışma, rekabet ve düşmanlık hâlinde bulunduğunu ifade etmektedir.

Din sosyolojisi, dine sosyolojik bir araştırma programı açısından bakan ve bütün toplumlarda rastlanan bir davranış örüntüsü olarak dinin, bü tün toplumlardaki tezahürlerinde ortak olan yönü bulmaya ve dinin farklı toplumlarda diğer sosyolojik kurumlarla ne tür bir ilişki içinde olup böylece ne tür işlevleri yerine getirdiğini bulmaya çalışmayı kapsar. Dini sosyoloji ise belli bir dinin bakış açısından hareket eder.

Sosyal aktörlerin, yani insanların birbirleriyle etkileşimlerini, bu etkileşimler sonucunda ortaya çıkardıkları sosyal olay ve olguları ele alan bilim dalına sosyoloji denir.

Durkheim yapısalcı-işlevselci düşüncenin en önemli ismi sayılır. Toplumu bir organizma olarak düşünmüş ve her toplumsal kurum veya birimin bu yapıda bir işlevi yerine getirdiğini düşünür. Dinin de işlevi toplumu bir arada tutmak, toplumu kaynaştırmaktır. Bu işlev için çimento veya tutkal gibi metaforlar kullanılmıştır.

Dine hem bir üstyapı kurumu olarak hem de ideoloji olarak yaklaşması Marx’ın din sosyolojisi yaklaşımlarının eksik noktalarından biri değildir.

“Milel”, milletin (yani dinin) çoğulu olarak vahye dayalı bütün dinleri kapsayan bir kavramdır. “Nihal” ise kupkuru zan ve vehim anlamına gelen “Nıhle”nin çoğulu olarak vahye dayanmayan din, düşünce veya akımları kapsıyor. Böylece islam kozmolojisi içinde farklı insanlara, kültürlere, dinlere duyulan bu ilgi ve duygular Milel ve Nihal diye özetlenebilecek bir literatürün ortaya çıktığı görülür.Bu sınıflandırmaların insanların ırk ve kavimlerine göre değil inanç ve eylemlerine referansla yapılmış olması dikkat çekicidir.

Durkheim’in geniş tanımına göre din,“Kutsal şeylere, yani bir kenara ayrılmış ve yasaklanmış şeylere ilişkin birleşik bir inançlar ve davranışlar sistemi - Kilise diye anılan bir tek ahlaki toplulukta birleştiren inanç ve pratikler, onlara taraftar olanların tümü” olarak ifade edilir.

İskoç felsefeci David Hume (1711-1776), dinler tarihine dair doğrusal bir ilerleme modeli yerine çok daha açıklayıcı bir döngüsel sarkaç modelini önermiştir.