DİN VE TOPLUM - Deneme Sınavı - 3

Karl Marx, sosyal bilimlere yaptığı katkıdan çok, komünizmin babası olarak bilinen düşünürdür. Martin Luther, Almanya’da protest hareketi başlatan papazdır. Emile Durkheim, Weber’le aynı dönemde yaşayan ve sosyolojinin kurucuları arasında sayılan düşünürdür. Niccolo Machiavelli ise kiliseye karşı bağımsız ve toplumuna mutlak anlamda hükmeden bir hükümdar düşüncesini geliştiren devlet adamı ve siyasi bilimcidir.

Kalvanizme göre her bireyin kurtuluşu ve helakı Tanrı tarafından önceden belirlenmiştir. Kişinin çabaları bu kaderi değiştirmeye yetmez.

Din, insanın özlük alanına ilişkin bir sorundur. Çünkü insan gerçek varlığının farkına onun kucağında varmış, kendisi ve çevresi hakkında ilk derli toplu açıklamayı onda bulmuştur. Ne var ki bu tarihî önemine rağmen din üzerinde pek çok tartışma yapılmış, bir yığın eksik görüş de ileri sürülmüştür. Bu görüşlerin önemli bir kısmı Batılı düşünürlerin din üstüne yaptıkları genellemelere dayanmaktadır. Bu düşünürler dini önce ilâhî kaynaktan soyutlayıp sonra onu akıl yoluyla ya insanın temel eğilimlerinden (hatta zaaflarından) türetmeye ya da toplumsal fonksiyonlara indirgemeye çalışmışlardır.

Bu çerçevede felsefe dini sırf bir aşkınlık alanı olarak düşündü. Yani din bütünüyle insanın içkin yetenekleri içinde olup bitiyordu. Mesela 18. yüzyılda İngiliz aydınlanma düşünürü D. Hume, dini “korku” ile tanımlıyordu. İnsanın değişik varlıklardan korkması onu, bunların üstesinden gelebilecek bir varlık tasarımına götürmüş ve böylece Tanrı inancı doğmuştur. Söz konusu inanç da çok tanrıcılıktan tek tanrıcı anlayışa doğru bir gelişme göstermiştir (Gökberk, 1980). Daha sonra Feuerbach bu çizgiyi daha belirgin hâle getirmiştir. Düşünüre göre din, insanın kendi sınırlılığını ideal bir varlıkla karşılama eğiliminden doğan bir projeksiyon sistemidir. Tabii aynı yoruma göre din insanın doğa güçlerini kontrol altına alıp korkularını aşabildiği zaman da çözülür.

Klasik sosyolojinin kurucusu olan E. Durkheim, bu içkin açıklama düzleminde dini, toplumsal şartların bir ürünü olarak tanımlamıştır. Ona göre dinin kaynağı bizzat toplumun kendisidir, bir başka deyişle bireysel korku değil, topluluk heyecanı veya ruhudur. Bir başka deyişle Durkheim’a göre din toplumun ürettiği kutsallıktan doğmuştur. Dinin tasarıları, toplumların karakterini temsil eden birer sembolden, Tanrı veya kutsal fikirleri de topluluğun kişileşmesinden başka bir şey değildir. Marx, Durkheim’in bu görüşünü daha ileri götürerek dini toplumsal şartlardan biri olan ekonomiye bağladı. Üstelik Marx daha önceki teorilerin “korku ve ümit” lerini de işin içine sokarak onu bir “teselli aracı” olarak gördü.

Bu yaklaşımların bugün, ne sosyolojide ne de din bilimlerinde bir geçerliliği vardır. Yani dini, ne akıl yoluyla insanın belli duygu ve zaaflarından türetebiliriz ne de toplumsal şartlara indirgeyebiliriz. Çünkü insanların korkularını yendiği, toplumsal ve ekonomik şartların önemli değişimler geçirdiği çağımızda güçlenerek devam ediyor. Yukarıdaki görüşlerin önemli eksiği, dinin özünü kavrayamayışı ve belli niteliklerinin çevresinde dönüp durmasıdır.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, din ve toplum arasındaki ilişki kapsamında, E. Durkheim’a ilişkin olarak seçenekler I, II ve III’de yer alan ifadeler doğrudur, dolayısıyla doğru cevap D’dir. Seçenek IV’de yer alan ifade ise Feuerbach ile ilişkilidir. Feuerbach’a göre din, insanın kendi sınırlılığını ideal bir varlıkla karşılama eğiliminden doğan bir projeksiyon sistemidir.

Dinlerin belirli şekillerde sınıflandırılması zor olsa dahi, dinlerin sınıflandırılması alanyazında problem olarak görülmemektedir. İlahi dinlerin kaynağı toplum üstü olsa dahi toplumun ihtiyaçlarını karşılamaktadır.

A, B, C ve D şıkkındaki sözler merhameti, alçakgönüllü olmayı, affetmeyi ve kolaylaştırmayı överken E şıkkındaki söz tatlı söz söyleyen veya iyi davranan insanlara karşı dikkatli olmayı öğütlemektedir. Din kaynaklı değerlerde böyle bir değer söz konusu değildir.

Ekümenik, Ortodoks, Protestan ve Katolik kiliselerinin tek bir kilise haline gelmesini veya Fener Rum Patriğinin onursal olarak diğer patriklerden üstün olduğunun bir göstergesi olarak kullanılmaktadır. Hukuk kavramı ile ilişki bulunmamaktadır.

Burada en kafa karıştırıcı seçenekler A ve D seçeneklerindedir. D seçeneğinde bulunan insan davranışlarının kurumlar tarafından kontrol edilebilmesi başta olumsuz bir durum olarak algılanabilir ancak insan davranışlarının kurumlar tarafından kontrol edilmesi ile toplumdaki sapmalar ve sosyal baskılar belirlenerek bunların zararlı sonuçlarına karşı önlem alınabilir. Burada olumsuzluğu içeren seçenek A’dır. Toplumda zamanı geldiği halde değişimin engellenmesi toplumun dengesini bozabilir ve çeşitli olumsuzluklara yol açabilir.

Temelde altı kurum ve buna bağlı kurumlar olmak üzere çok çeşitli kurumlar vardır. Bu kurumların olumlu ve olumsuz işlevleri vardır. Ancak temel kurumlar, evrensel düzeyde etkiye sahiptir yerel düzeyin üzerinde etkileri vardır.

Toplumun tün yasaları aile kurumuna indirgenemez. Her ailenin kendi içerisinde kabul ettikleri veya etmedikleri durumlar vardır. Aile çok yönlüdür işte tam da bu sebepten dolayı tek bir amaca hizmet etmez. Aile, biyolojik ilişki sonucu insan türünün devamını sağlamakla birlikte, maddi-manevi zenginlikleri diğer kuşaklara aktaran, biyolojik, psikolojik, sosyal, hukuksal özellikleri bulunan bir kurumdur.

Soyut ilişkiler ağı bakımından bir kurum olan aile aynı zamanda somut bir insan birlikteliği olması açısından ise doğal bir gruptur. Yani dini, etnisitesi, meslek ve meşrebi ne olursa olsun bütün insanlar başlangıçtan günümüze bir aile olgusuna sahip olagelmişlerdir. Ancak dinin belki diğer kurumlardan daha fazlasıyla aile ile bir ilişkisi olagelmiş, karşılıklı olarak ona destek olmuş ve ondan destek almıştır. İnsanlığın sosyal/kültürel gelişmesinin hemen her basamağında yer alan aile kurumu genelde iki cins arasındaki ilişkileri, neslin devamını düzenleyip standartlaştıran bir sistemdir. Bu söz konusu sistem, “akrabalık” kelimesiyle özetleyebileceğimiz bir ilişkiler ağı olduğu kadar bir grup dinamiğine de sahiptir. Aile bir kurum olarak nüfusu yenileme, millî kültürü taşıma, çocukları sosyalleştirme,
ekonomik, biyolojik ve psikolojik tatmin gibi işlevleri yerine getirmektedir. Ailenin evrensel bir tanımını yapmak oldukça güçtür. Çünkü tarih boyunca toplum nasıl değişikliklere uğramışsa aile de yapı, işlev ve işleyişi bakımından bir dönüşüm yaşaya gelmiştir. Belki önceleri göreceli bir tarafı vardı ama insanlar toprağa yerleştikten sonra bazen (kardeşler gibi) aynı kuşaktan yatay, bazen de
(baba, oğul, torun) gibi dikey kuşaklara mensup olanlar birlikte oturarak aileyi meydana getirmişlerdir. Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, doğru cevap D'dir.

Evlenecek kişilerin ebeveynlerine danışması, evlenirken yüzük takıp, tören yapmalarının dini boyutu olduğu kadar sosyal ve toplumsal boyutu da vardır. Ancak ebeveynlerin çocuklarını sünnet veya vaftiz ettirmeleri doğrudan aile kurumunun din ile ilişkisinin bir göstergesidir.

İnsani varoluşun temel esaslarından birisi olan ekonomik davranış, toplumun maddi ihtiyaçlarının teminatı doğal ortamlarda teknik donanımın niteliğiyle değişen miktarda enerji ve zaman kullanmayı gerektirir. Hemen her türlü oluşum gibi ekonomik davranış da toplumsaldır ve diğer kurumlarla aynı düzlemi paylaşması nedeniyle karşılıklı bir ilişki içinde bulunurlar. Bu çerçevede din ve ekonomi de karşılıklı olarak birbirlerini etkilerler (Kehrer, 72.). Yani dinin her kurumla olduğu gibi ekonomi ile de yakın bir ilgisi, içten bir bağlantısı vardır.

Dinin ekonomi üzerindeki etkisi güdüleyici bir ahlak sistemi üzerinde toplanabilir. Gerçekten de ekonominin arz ve talep dengesi gibi en temel yasaları, din kökenli bir etik (ahlaki) düzlemde olup biterler.

Bu ilişkinin önemli görünümlerinden birisi dinin ekonomi için bir tutum ahlakı oluşmasına katkısıdır. Esasen dinin her türlü eylemi motive eden bir yönlendiriciliği vardır. Ekonomiyi öncelikle ilgilendiren dini motivasyonların başında tutum ahlakı gelmektedir. Belirtildiği üzere tutum ekonominin temel özelliklerinden birisidir. Ancak bunun ahlak gibi içsel bir olguyla pekiştirilmesi gerekmektedir. Burada dine önemli bir görev düşmekte, dinin ahlaki ilkeleri toplumdaki ekonomik şartlarla birleşerek bir tutum ahlakı oluşturmaktadır. Weber bunu Protestan hareket üzerinde gayet açık bir biçimde göstermiştir. Gerçekten de dünyevi çabanın meşrulaştırılması ekonominin önemli itici güçlerinden birisidir.

Bu açıklamada Weber’in anahtar sözcüğü “tutum ahlakı” dır. Weber’e göre modern kültürün biricik ekonomik modeli olan kapitalizm dinin Protestan yorumu olan, Allah için çok çalışma ama israf etmeme ilkeleri arasında toplanan servet ile doğmuştur. Yine ona göre ekonomik hayat için anahtar olgulardan meslek kavramı, bir dini yola girmek anlamı taşıyan sülûk etmekten gelmektedir (Kehrer, 74).

Kalvinizmin dünyaya yönelik zahitlik kavramı, Lutherizmin meslek ahlakı, din ekonomi ilişkisini açıklayan dikkat çekici tezlerdir. Batı toplumlarına özgülük tartışmalarını bir tarafa bırakarak diyebiliriz ki şöyle ya da böyle üretim, tüketim ve dağıtım kalıplarının belirlenmesinde dinin önemli bir yeri vardır. Dünyaya daha fazla dalmayı teşvik de sakındırma da aynı düzlemde dinî bir etki olarak değerlendirilebilir.

Genelde Weber, dinin ekonomi üzerindeki etki alanını üretim üzerinden göstermeye çalışmıştır. Düşünüre göre din insanların vicdanına seslenerek Allah için daha fazla üretmelerini ve lüzumsuz yerlerde harcayıp israf etmemelerini tavsiye etmiş ve böylece dinlerin genel olarak kabul ettiği dünyaya mesafeli durma ilkesinin dine ters düşmeden aşılmasını sağlamıştır. Bu itici güç, devletlerin tasarruf tedbirleri, çalışma seferberliği, gibi dünyevi tedbirlerle yapamadıklarını gerçekleştirmiştir.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, din ve ekonomi kurumları arasındaki ilişki kapsamında seçeneklerde yer alan ifadelerden seçeneklerden I, II ve III’de yer alan ifadeler doğrudur, dolayısıyla doğru cevap D’dir. Seçenek IV’de yer alan ifade doğru değildir, çünkü genelde Weber, dinin ekonomi üzerindeki etki alanını üretim üzerinden göstermeye çalışmıştır.

Siyasetçiler de özgür bir birey oldukları için belirli bir dine siyasetten bağımsız olarak mensup olabilirler. Devletlerin hepsi seküler bir toplum oluşturma çabası içinde değildir. Devlet politikalarında israfın önlenip, tutum ahlakının geliştirilmesi dinin ötesinde ekonomik çıktılar ile ilgilidir.

18. yüzyılda İngiliz aydınlanma düşünürü D. Hume, dini “korku” ile tanımlıyordu. İnsanın değişik varlıklardan korkması onu, bunların üstesinden gelebilecek bir varlık tasarımına götürmüş ve böylece Tanrı inancı doğmuştu

Kurumsal işlevi yerine getiren bir “kuruluş” olması kurumun günlük dilde kullanımını ifade eder. Sosyoloji açısından kurumu ifade eden özelliklerden biri değildir.

Weber ekonomik tarz ve modelleri belirleyip yönlendiren en önemli dinamiklerden birisinin, ahlakın ekonomi alanındaki şekli olan “iktisat ahlakı” olduğunu göstermiştir. Weber bu tezini, ilk bakışta hiç ilgi kurulamayacakmış gibi görünen Protestan ahlakıyla kapitalizm arasındaki ilişkide temellendirmeye çalışmış, her hâliyle dünyevi bir ekonomik model olan kapitalizmin belirleyicisinin en azından başlangıçlarında dinî bir ahlak olduğunu göstermiştir.

Dinin ekonomik tüketim kalıpları üzerinde de önemli bir etkisi vardır. Dünden bugüne insanlar hemen her şeyi her yerde tüketmemektedirler. Daha sade bir anlatımla insan eline geçen her şeyi yiyip içmemekte, inandığı belli ilkeleri göz önünde bulundurmaktadır. Mesela İslam ve Yahudilikte domuz eti yenmemekte, İslam’da içki yasağı bulunmaktadır. Buna karşılık Hristiyanlığın komünyon ayininde şaraba ekmek batırıp yenilmesi bir ibadet sayılmaktadır. Şüphesiz din, ekonominin dağıtım ve paylaşma alanında da önemli bir etkiye sahiptir. Öyle ki yüksek tipli dinlerin hemen hepsinde, oranları farklı olmakla birlikte din mensubunun elindeki mali imkânlardan bir kısmını ihtiyaç sahiplerine vermesi bir ibadet olarak emredilmektedir. Bunun en açık örneklerini İslam’da bulabiliriz. Ölçütleri belli zekât ve fitre ile her zaman ve ihtiyaç görülen her yerde vicdanın dışında bir ölçüye bağlı olmaksızın sırf Allah rızası için verilen sadaka ve infak burada birer örnek olarak hatırlanabilir. Dinin ekonomi üzerinde bir etkisi olduğu gibi ekonominin de din üzerinde bir etkisi vardır. Yüksek tipli dinlerde bile, dinin geldiği toplumun ekonomik şartları, emredilen ahlak yasalarında kendini göstermiştir. Tarım ve hayvancılıkla geçinen toplumlarda toprak işlemenin önemi ve hayvan sevgisi vurgulanmış; Yahudilikte göçebe dönemlerinde gelen buyruklarla yerleşik hayata intibak eden buyruklar farklı olmuştur.

Bu bilgilerden de anlaşıldığı gibi, doğru cevap B’dir. Tarım ve hayvancılıkla geçinen toplumlarda kutsal kitaplarda toprak işlemenin önemi ve hayvan sevgisinin vurgulanmış olması ve Yahudilikte göçebe dönemlerinde gelen buyruklarla yerleşik hayata intibak eden buyrukların farklı olmuş olması dinin ekonomi üzerindeki etkilerinden değil; ekonominin din üzerindeki etkilerindendir.

Eğitim, bir olgu olarak daha genel ve kapsayıcı bir biçimde “ebeveyn, hoca ve ustaların, çocukları sosyal hayata hazırlamak için yaptıkları, sosyal içerikli planlı-bilinçli faaliyetler” şeklinde tanımlanabilir.

İlk bakışta bireysel bir katkı gibi gözüken eğitimcilerin plan-program ve eylemleri bir toplumsal talebe dayanır. Bütün ünlü eğitimciler, bu sosyal çizgiye denk düşmüş onu formüle ederek üzerine bir şeyler kurmaya çalışmışlardır. Bu bağlamda klan, kabile, site, ulus gibi ne kadar toplum tipi varsa o kadar farklı eğitim tarzından söz edilebilir.

Kurumsallaşmış bir eğitimin din üzerinde önemli bir etkisi var olagelmiştir. Dinin sistemli bir biçimde öğretilmesi eğitime bağlıdır. Bu etki bazen kendini daha ileri boyutlarda da göstermiş, belli eğitim yapılanmaları zaman içinde kendine has bir din anlayışını doğurmuştur. Batıda skolastik zihniyet, İslam dünyasında Medrese, bu eğitimsel din anlayışına verilebilecek örneklerdir.

Eski medeniyetlerde genelde 7 katlı olup din ve siyaseti, hatta bilim ve sanat gibi diğer beşerî olguları aynı anda temsil eden yapılara ziggurat denir. Zigguratların bir katı mabet, diğer bir katı devlet idare merkezi idi. En üst kat bir gözlemevi olarak bilimsel faaliyetlerin yürütüldüğü yerdi.