DİN EĞİTİMİ VE DİN HİZMETLERİNDE REHBERLİK

İslâm öncesi Arap toplumunda özellikle şiir ve hitabet gelişmiştir. Bunlar arasında en önde gelen örnekler Muallakât-ı Seb’a adıyla bilinir. Şiirlerde mertlik, cesaret, cömertlik ve şeref temalarına yer verilmesi, tıpkı Allah inancında olduğu gibi, birtakım inanç esasları ile erdemlerin de cahiliye toplumunda tamamen yok olmadığını gösterir.

Bu dönemde Arap toplumunda çocuklara okuma-yazma öğretilen ve “Küttâb” adı verilen kurumların varlığından söz edilebilir. Ancak bu kurumlar sayı ve nitelik olarak gelişmiş değildir. Daha ileri düzeyde eğitimin yapıldığı kurumlar ise yoktur.

Hz. Peygamber, Allah Teâlâ’dan aldığı vahyi insanlara bildirmiş, anlaşılması ve uygulanması konusunda da bizzat örnek olmuştur. O, tebliğ görevini yerine getirirken daima açıklama, ikna etme ve sevdirme yolunu tercih etmiş, böylece eğitimde izlenmesi gereken yol konusunda da örnek olmuştur.

Hz. Peygamber dönemindeki eğitim faaliyetlerini, hicretten önce ve sonra olarak iki kısımda incelemek gerekir. Mekke döneminde eğitim faaliyetleri içerisinde sahabeden Erkam’ın Evi (Dârü’l-Erkam) önemli bir merkez olmuştur. Hz. Peygamber burada toplanan Müslümanlara, almış olduğu vahyi tebliğ ederek eğitimlerini gerçekleştirmiştir. Nitekim Medine’ye muallim olarak gönderilen Mus’ab b. Umeyr böyle bir ortamda yetişmiştir.

O dönemde eğitim çocuk-yaşlı, kadın-erkek olarak ayrılmamış ve her yaştan, her kesimden insanlara eğitim hakkı sağlanmıştır, dolayısı ile sadece çocuklara eğitim verilememiştir.

Arapçanın dilbilgisi (gramer) kurallarının henüz belirlenmemiş olması, bu dilin İslâm’a yeni giren toplumlara öğretilmesinde zorluklarla karşılaşılmasına neden olmuştur. Nitekim yazının geliştirilmesi ve Arapça gramerinin belirlenmesi, ancak Emeviler döneminde Ebu’l-Esved ed-Düelî ve daha sonraları dilbilimci Sîbeveyh tarafından gerçekleştirilmiştir.

Yabancı kültürlere ait eserlerin toplanması Emevîler devrinden itibaren başlamıştır. Abbasîler devrinde Bağdat’ta kurulan Beytü’l-Hikme’de ise toplanan bu eserlerin tercümesi yapılmıştır. Kütüphane ve rasathaneden oluşan Beytü’l-Hikme, bir araştırma ve tercüme merkezi kimliği taşımaktadır.

Kelime olarak “ders okutulan yer” anlamına gelen Medrese, İslâm dünyasında uzun yıllar eğitim ve öğretim faaliyetlerinin yapıldığı kurumlara ad olmuştur. Medreselerin ilk defa ortaya çıkış sebepleri, zamanı ve yeri hakkında farklı görüşler vardır. Genel kanaate göre, medreseler XI. asırdan itibaren kurulmaya ve gelişmeye başlamışlardır. Bunlar arasında en ünlü olanı 1067 yılında Bağdat’ta, Büyük Selçuklu veziri Nizamü’l-Mülk tarafından kurulan Nizamiye Medresesi’dir.

İlk Osmanlı medresesi İznik’te kurulmuştur. Fatih dönemine (1451-1481)kadar kurulan ilk dönem Osmanlı medreseleri, daha önce Anadolu’da kurulan medreselerin devamı olarak kabul edilebilir.

İslâm öncesi Arap toplumunda özellikle şiir ve hitabet gelişmiştir. Bunlar arasında en önde gelen örnekler Muallakât-ı Seb’a adıyla bilinir. Şiirlerde mertlik, cesaret, cömertlik ve şeref temalarına yer verilmesi, tıpkı Allah inancında olduğu gibi, birtakım inanç esasları ile erdemlerin de cahiliye toplumunda tamamen yok olmadığını gösterir. Kaynaklarda “Cahiliye” adı verilen bu dönem, bilgi ve inanç yoksunluğundan çok, bu konulardaki ölçüsüzlük, davranış ve ilişkilerdeki yanlışlıkların yaygınlığından dolayı bu adla anılmıştır. Buna göre “cahiliye” ifadesi daha çok bir zihniyet yapısını tanımlamaktadır. Bu dönemde Arap toplumunda çocuklara okuma-yazma öğretilen ve “Küttâb” adı verilen kurumların varlığından söz edilebilir. Ancak bu kurumlar sayı ve nitelik olarak gelişmiş değildir. Daha ileri düzeyde eğitimin yapıldığı kurumlar ise yoktur.

Hz. Peygamber dönemindeki eğitim faaliyetlerini, hicretten önce ve sonra olarak iki kısımda incelemek gerekir. Mekke döneminde eğitim faaliyetleri içerisinde sahabeden Erkam’ın Evi (Dârü’l-Erkam) önemli bir merkez olmuştur. Hz. Peygamber burada toplanan Müslümanlara, almış olduğu vahyi tebliğ ederek eğitimlerini gerçekleştirmiştir. Nitekim Medine’ye muallim olarak gönderilen Mus’ab b. Umeyr böyle bir ortamda yetişmiştir.

Medine’ye hicretten sonra eğitimin yapıldığı başlıca merkez Peygamber Mescidi (Mescid-i Nebevî) olmuştur. Mescid, öncelikle bir ibadet mekânı olması yanında, başta eğitim olmak üzere diğer birçok faaliyetin de yapıldığı bir yerdir. Hz. Peygamber’in mescidde gerçekleştirdiği eğitim, özellikle dinî bilgi ve uygulamaların yapıldığı, ashabın şahitliğinde nâzil olan vahyin bilfiil ve canlı biçimde aktarılıp yaşandığı bir eğitimdir.

Medine’ye hicretten sonra inşa edilen mescidin kuzey tarafında bulunan ve bazı sahabilerin barındığı Suffa da, eğitim-öğretim yapılan bir başka önemli mekândır. Burası, mescidin bir parçası olarak, Hz. Peygamber’in etrafında ilim öğrenen grubun eğitim merkezi olduğu kadar, aynı zamanda bir barınma mekânıdır. Sayıları 70 ila 400 arasında değişen ve tayin edilen muallimlerin nezaretinde eğitim gören bu insanlar, İslâm’ı diğer insanlara öğretmek üzere ihtiyaç duyulan yetişkin âlim zümrenin temelini de teşkil etmişlerdir.

Arapça’nın dilbilgisi (gramer) kurallarının henüz belirlenmemiş olması, bu dilin İslâm’ a yeni giren toplumlara öğretilmesinde zorluklarla karşılaşılmasına neden olmuştur. Nitekim yazının geliştirilmesi ve Arapça gramerinin belirlenmesi, ancak Emeviler döneminde Ebu’l-Esved ed-Düelî ve daha sonraları dilbilimci Sîbeveyh tarafından gerçekleştirilmiştir.

Genel kanaate göre, medreseler XI. asırdan itibaren kurulmaya ve gelişmeye başlamışlardır. Bunlar arasında en ünlü olanı 1067 yılında Bağdat’ta, Büyük Selçuklu veziri Nizamü’l-Mülk tarafından kurulan Nizamiye Medresesi’dir. Nizamü’l-Mülk, Bağdat dışındaki birçok şehirde de yine aynı adı taşıyan medreseler kurmuştur. Ayrıca Karahanlılar ve Gaznelilerin hâkimiyeti altındaki yerlerde de kurulan medreseler vardır. Bu medreselerde, öğrenci ve müderrislerin giderlerinin yanı sıra diğer ihtiyaçlarının, tahsis edilen vakıfların gelirleri ile karşılanması, verimli bir eğitimin yapılabilmesi için önemli bir imkân sunmuştur.

İlk Osmanlı medresesi İznik’te kurulmuştur. Fatih dönemine (1451-1481) kadar kurulan ilk dönem Osmanlı medreseleri, daha önce Anadolu’da kurulan medreselerin devamı olarak kabul edilebilir.

Fatih döneminden itibaren, Osmanlılarda medrese tesis faaliyeti yeni bir hız kazanmış ve Sahn-ı Semân adı ile dönemin en büyük medreseleri inşâ edilmiştir. Yüksek tahsil için kurulan sekiz medresenin yanı sıra, bunlara talebe yetiştirecek ayrıca sekiz medrese (Mûsıla-i Sahn veya Tetimme) daha kurulmuştur. Osmanlılarda geniş çaplı diğer bir medrese kurma faaliyeti Kânûnî devrinde (1520-1566) Süleymaniye Medreseleri’nin kurulması ile gerçekleşmiştir.

Medreseden mezun olan talebeler “Matlab” adı verilen deftere isimlerini kaydettirir ve atanma için sıra beklerlerdi. Mülâzemet adı verilen bu usûle göre, bekledikleri süre boyunca görevleri ile ilgili staj yaparlardı. Daha sonra sırası gelenler önce aşağı dereceli medreselere atanır, zamanla terfîleri yapılırdı. Doğru cevap B seçeneğidir.

c

b