DİN HİZMETLERİNDE REHBERLİK

Bugün din hizmetleri çok geniş bir alana yayılmıştır. Bu kavramla kast edilen daha ziyade Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından verilen hizmetlerdir. Son yıllarda yaşanan sosyal gelişmeler, Başkanlığın rehberlik ve dinî danışmanlık hizmetlerinde büyük bir ivme yaşanmasına vesile olmuştur. Çünkü günümüzde insanlar, geleneksel tebliğ ve irşad faaliyetlerine ilave olarak dinî birtakım soru ve sorunlarını bizzat bu hizmeti sunan kişilerle doğrudan görüşme ve karşılıklı konuşarak çözme talebinde bulunmaktadır.

Sözlükler, aslı Arapça olan davet kavramı için, çağırmak, gelmesini ve kabul etmesini istemek anlamlarını vermektedir. Propaganda anlamı taşıyan Diâye de davet kelimesiyle aynı köktendir. Diâye, bilinmesi, kabul edilmesi istenen her hangi bir düşüncenin, fikrin ya da kanaatin, muhatabın dikkati çekilerek en güzel şekilde tanıtılması demektir. Dolayısıyla davet, hem Allah yoluna çağırmayı hem de İslâm’ın hükümlerini, emir ve yasaklarını insanlara en güzel şekilde anlatmayı ifade etmektedir.

Sözlüklerde bu kavramın karşılığı, yol bilmeyenlere yol göstermek, tarif etmek, kişiye seyahatinde veya işinde kılavuzluk etmek ve rehberlikte bulunmaktır. Bu kavramla aynı kökten gelen Dâll ve Delil, bir işe öncülük eden, işi nasıl yapacağını bilemeyenlerin önüne düşerek rehberlik edenlere verilen isimlerdir. Hac görevi esnasında, hacılara ilgili yerler ve konular hakkında bilgiler veren ve rehberlik yapanlara Delil isminin verilmesi bu sebepledir.

Bu kavram, yol göstermek, birisinin doğru yolu bulmasına, doğru yola iletilmesine kılavuzluk etmek anlamlarına gelmektedir. Kur’an-ı Kerim’de yol gösteren, rehber ve kılavuz anlamlarına gelen Hüdâ ve Hâd kelimeleri de aynı köktendir.

Kur’an-ı Kerim’de Rüşd, Reşed, Reşâd, Râşid, Reşîd ve Mürşid şeklinde geçen kelimeler olgunluk anlamındaki Rüşd kökünden gelmektedir. Rüşd aynı zamanda insanlara hak yolu göstermek, eksiklerini gidermelerine yardım etmek, hatalarını düzeltmek suretiyle olgunlaştırmak, doğru yola sevk etmek ve nasihatte bulunmaktır. Büluğ çağına gelerek dinî ve mâlî yönden sorumluluk alacak olgunluğa erişmeye rüşd çağı, bu çağa gelmiş olana da Reşid denir. İnsanlara doğru yolu gösteren, onlara bu konuda rehberlik edenlere Râşid ve Mürşid denir.

Müşavere ya da diğer bir deyişle danışma, bir konu üzerinde karşılıklı görüş bildirme, doğru bir karar oluşturmak için görüş alış-verişinde bulunmak demektir. Benzer anlamlar taşıyan şûra ve istişare kelimeleri de müşavere kelimesi ile aynı kökten gelmektedir. Yine aynı kökten gelen Müşavir kelimesi danışman, Müsteşar kelimesi de danışılan kişi demektir. Müşavere, bir sorunu tek başına çözememe, doğru bir sonuca varabilmek için başka birisinin veya birilerinin görüş ve düşüncelerine başvurma ihtiyacının sonucu olan bir yardım ilişkisidir

Tatlı söz ve öğüt anlamına gelen bu kavram da farklı ifadelerle Kur’an-ı Kerim’de ve hadislerde birçok yerde geçmektedir. Nasihat aynı zamanda, karşısındaki kişinin iyiliğini istemek ve ona karşı samimi davranmak anlamına da gelir. Peygamberlerin, kendilerini nâsih olarak nitelendirmeleri bu sebeptendir

Doğruyu ve gerçeği telkin etmek anlamına gelen bu kavram da Kur’an-ı Kerim’de geçmektedir. Asr suresi buna örnektir. Zamana and olsun ki, insan gerçekten ziyan içindedir. Ancak iman edip de salih amel işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve birbirlerine sabrı tavsiye edenler müstesna… (Asr 103/1-3).

Sözlüklerdeki karşılığına bakıldığında ta’lim öğretmek demektir. Kur’an-ı Kerim’de peygamberlerin görevlerinin birinin de öğretmek olduğu belirtilmektedir.

Tebliğ, kelime olarak Allah’ın emirlerini, kullarına duyurmak, bildirmek anlamına gelir. Kur’an-ı Kerim’de peygamberlerin bir görevi de tebliğ’dir ve bu kavram farklı ifadelerle birçok ayette geçer.

Nasihat etmek, öğüt ve ders vermek anlamındaki bu iki kavram da Kur’an-ı Kerim’de birçok ayette geçmektedir. İki örnek verecek olursak: Lokman oğluna öğüt vererek şöyle dedi: Oğulcuğum! Sakın rabbine eş koşma. (Lokman 31/13). Bu Kur’an, insanlara bir açıklama ve takva sahipleri için de bir hidayet ve öğüttür. (Al-i İmran 3/138).

Her hangi bir kötülüğü men etmek, muhtesib için farz-ı ayn’dır. Ancak mürşid için böyle bir şart söz konusu değildir. Muhtesib bu görevini bir kenara bırakarak başka bir işle meşgul olamaz. Ama mürşid isterse irşad ve rehberlik yanında başka işlerle de uğraşabilir. Muhtesib, kendisinden yardım istenirse gitmeye mecburdur. Ancak mürşid için böyle bir mecburiyet söz konusu değildir. Muhtesib tecessüsten sakınmak şartıyla işlenen kötülükler konusunda araştırma-soruşturma yapabilir. Ancak mürşid böyle bir hakka sahip değildir. Muhtesib devlet tarafından resmen tayin edilir. İrşad ve rehberlik faaliyeti yürüten mürşid için böyle bir tayin söz konusu değildir.

Muhatabı dinlemek, anlamak ve saygı göstermek. Muhatabın kendini tam olarak ifade etmesini sağlamak. Baskı ve zorlama yapmamak. Sorunlara ve tavırlara saygı göstermek. Fikirlerini en uygun zamanda ve tarzda söylemek. Muhatabın anlayışına uygun üslup kullanmak. Konuyla ve sorunla sınırlı kalmak. Alçakgönüllü, nazik ve anlayışlı davranmak. Özel durumlara ve mahremiyete saygı göstermek gibi hususlara dikkat edilmelidir.

İbadet yerlerinin cami ve mescidler olması ve din görevlilerinin de buralarda görev yapıyor olmaları, din hizmetlerinin ibadet yerleriyle sınırlı olduğunu düşündürebilir. Oysa daha önce de ifade edildiği üzere, din insanın sadece ahiret hayatı değil, dünya hayatına dair konularda da belirleyici bir rol oynar. Aynı zamanda din, insana farklı türde sorunları için de çözümler sunar. Bu sebeple, din hizmetlerinde rehberlik, hayatın her safhasını ilgilendirecek derecede kapsayıcıdır ve öyle olmak durumundadır. Gerçekten de insanlar din ve maneviyat ile ilişkili sorunlar yaşayabilmekte ve bunları da yine dinî rehberliklerle çözebilmektedirler.

Din hizmetlerinde rehberlikte bulunacak kimselerin sahip olması gereken en önemli özellik, alanlarıyla ilgili yeterli bilgiye sahip olmalarıdır. Yarım doktor candan eder, yarım hoca dinden eder sözü, sağlık ve din alanlarında eksik bilginin ne denli olumsuz sonuçlar doğuracağının ifadesidir. Din görevlisinin alanıyla ilgili yeterli bilgi yanında, görev yaptığı bölgenin özel şartlarıyla ilgili donanıma da sahip olması gerekir.

İyimser ve ümitli olmayan kimsenin başarılı rehberliklerde bulunması, aşkla ve şevkle çalışması mümkün değildir. Din görevlisinin sahip olması gereken ilk özelliğin iyimserlik olduğu söylenebilir. Aslında din, hem fertler hem de toplumlar için sürekli ümit kaynağıdır. Bu bakımdan, din görevlisi aynı zamanda ümit insanıdır. Herkesin ümidini kestiği en olumsuz şartlarda bile o ümidini kaybetmez ve iyimserliğini muhafaza eder. İyimserliğin zıddı olan karamsarlık ve kötümserlik ise rehberlik faaliyetini yürütenlerde bulunmaması gereken bir özelliktir.

Din hizmetlerinin karşılık ve menfaat beklenmeden yapılması demektir. Peygamberlerin hepsinin, Bu hizmetime karşılık sizden hiçbir ücret beklemiyorum. Benim ücretimi verecek olan Âlemlerin Rabbi’dir. (Hûd 11/29, 51) ifadeleri hasbîliğe örnektir.

Kur’an-ı Kerim’de î’sâr olarak geçen bu kavram, başkalarını da dü şünmek, onların haklarını ve menfaatlerini kendinden önce tutmak demektir. Diğergamlık, din hizmetlerinde rehberlik yapanların önemli bir vasfıdır

İslâm kültüründe sehâ ve cûd kelimeleriyle de anılan cömertlik, eli açık olmak demektir. Bunun en ideal şekli biraz önce ele aldığımız i’sâr’dır. Bu ise ihtiyacı olduğu halde başkasına öncelik tanımak demektir. Gerek i’sâr, gerekse cömertlik, din görevlisinin muhatabı üzerinde, nasihatlerden daha fazla etkilidir. Hz. Peygamber, insanların ahlâk bakımından en mükemmeli ve aynı zamanda en cömerdiydi. Kendisini ziyarete gelen sütannesi Halime’yi köyüne uğurlarken iki deve ve 40 koyunluk bir sürü hediye etmişti.

Din görevlisi, cemaatine zaman zaman hediyeler vermelidir. Yine onlardan gelen hediyeleri de kabul etmelidir. Hediyeleşmek hususundaki şu Peygamber tavsiyesi anlamlıdır. Hediyeleşiniz. Çünkü hediye kin ve nefret hislerini ortadan kaldırır. Anlayışına saygı gösterilmeli ve layık olunmalıdır.

Din görevlisi, insanlara fiilen ve bedenen yardımda bulunur ve inanır ki, kendisi Allah’ın kullarına yardım ettiği sürece Allah da ona yardım eder.

Kahvehane, lokanta ve otel gibi yerlerde görevlilere az da olsa ikramda bulunmalıdır. Bu, din görevlisinin insanlar üzerinde olumlu imaj oluşturmasına vesile olur.

Muhtaç ve yoksullara tasaddukta bulunmalı ve kendisine uzanan eli geri çevirmemelidir. Allah versin veya inayet olsun ifadeleri, din görevlisine yakışmayan sözlerdir

Kendisini ziyarete gelenlere yapacağı yemek, çay, kahve vs. ikramlar, insanlar tarafından önemsenmektedir. Din görevlisi, gerek bu konularda gerekse herhangi bir mal alışverişinde ikramda bulunan taraf olmaya özen göstermelidir.

Dinî rehberlik faaliyetinde bulunanların taşıması gereken özelliklerden biri de ferâgattir. İnsanın gerektiği zaman kendi canından bile vazgeçmesi anlamındaki ferâgat, her şeyini Allah yolunda feda etmek, ideali uğruna sahip olduğu her şeyden vazgeçebilmektir. Allah Teâlâ, yüce idealler uğruna canını feda edenleri şöyle övmektedir. Allah, müminlerden canlarını ve mallarını, karşılığı cennet olmak üzere satın almıştır. (Tevbe 9/111). Din görevlisi, fedakârlıkta bulunmalı, ancak buna rağmen yaptıklarını önemsiz ve az görmelidir.

Allah Teala, insanları farklı özelliklerde yaratmış, onlara farklı kabiliyetler vermiştir. Bir kimsede bütün meziyetler toplanmadığı gibi kusurlar da toplanmamıştır. Din görevlisi, kabiliyetlerin ortaya çıkarılıp geliştirilmesine ve kusurların giderilmesine önayak olmalıdır. Her insan takdir edilmekten hoşlanır. Çünkü insan takdire âşıktır. Kendisine ait meziyetlerin, çevresi tarafından beğenilmesini şiddetle arzu eder. İnsanların bu za’fının dinî rehberlikte bulunanlar tarafından bilinmesi ve olumlu yönde kullanılması gerekir.

Din görevlisi, yerine getirdiği dinî rehberlik faaliyetlerinde inanç, fikir, söz ve davranışları bakımından her konuda içtenlikle davranmalı, onun bu konudaki samimiyetinden kimse endişe duymamalıdır. Dediğini yapmalı, yaptığını söylemelidir. Göründüğü gibi olmalı, olduğu gibi görünmelidir.

İbadetlerin ve davranışların sadece Allah Teâlâ’nın hoşnutluğunu isteyerek yapmak demektir. Din görevlisi, samimi ve ihlaslı davranmaya çalışır, ancak samimiyetinden bahsetmez. Samimiyet söylenen değil, yapılan ve uygulanan bir meziyettir; takdiri ise muhataba aittir.

İstikamet de samimiyetin bir başka şeklidir. Kullukta sapmadan yürüyüşün bir diğer adıdır. Doğrusu, kazanılması güç olan bu mertebe, dinimizde kerametten daha üstün kabul edilmiştir. Çünkü istikamet üzere olmak bizzat ayetlerle emredilmiştir.

Müsamaha ve tolerans kelimesiyle de ifade edilebilecek bu özellik, başkalarının inanç, düşünce ve duygularına karşı saygılı ve anlayışlı olmak demektir.

Din görevlisi, rehberlik yaptığı her kişiye, bir babanın evladına gösterdiği şefkati göstermelidir. Baba çocuğunu her türlü zarardan korumak istediği gibi, din görevlisi de muhatap olduğu kişileri dünya ve ahiret zararlarından korumaya çalışmalıdır.

Her konuda gerekli olan sabır özelliği, din görevlisi için kaçınılmaz derecede önemlidir. Çünkü rehberlik ve irşad faaliyetleri sabır işidir. Rehberliğin kısa sürede olup biten ve sonuçlanan bir durum olmadığı hatırlanacak olursa, sabırlı olmanın önemi ortaya çıkar. Acelecilik ve tez canlı olmak başarıya ulaşmaya engeldir.

Din hizmetlerinde rehberlik alanları başlığı altında, bu rehberlik faaliyetlerinin icra edildiği yerler kastedilmektedir. Din görevlisinin hizmette bulunduğu yerler öncelikle camiler ve mescitlerdir. Ancak din, kişinin dünya ve mutluluğunu hedeflediği için sadece cami ve mescitler gibi manevi hayatımıza yönelik mekanlar değil, günlük yaşantımızın geçtiği yerler de din görevlilerinin rehberlik alanlarıdır.

Müminleri bir araya toplayan, buluşturan anlamına gelen cami, onları sadece beden ve madde olarak değil, ruh, kalb, zihin, fikir ve duygu olarak da birleştirmelidir. Ancak o zaman camiye gelenler cemaat niteliğine kavuşmuş olurlar. Allah Teâlâ’nın isimlerinden biri de el-Câmi’dir. Bu isim, evrendeki tüm varlıkları, birbirleriyle zıtlıklarına rağmen bir araya toplayan, aynı evreni paylaşmalarını sağlayan Allah Teâlâ’nın, yüce kudretine işaret etmektedir.

Camiler ve din görevlileri için yapılan tanımlamalardan birkaçı şöyledir: Cami bir hastane ve şifahanedir. İmam ise bir gönül tabibidir. Cami bir aile yuvasıdır. İmam ise şefkatli bir babadır. Cami bir okuldur. İmam ise bilgili, dikkatli ve kültürlü bir öğretmendir.

İnsanın aczini ve zayıflığını ortaya çıkaran hastalıklar, aynı zamanda ona rehberliklerde bulunulmasını da kaçınılmaz kılmaktadır. Hastalık esnasında sahip olunan moral ve maneviyat desteği, hastalıkların tedavisinde önemli bir katkı sağlamaktadır.

Din hizmetlerini yürütmekle görevli olan kişiler, insanlara rehberlik yaparken başarılı sonuçlar elde edebilmek için birtakım araçlar kullanırlar. Her şeyden önce din görevlisi, insanlara rehberlik ettiği konularda, kendisi iyi bir örnek olmalıdır. Kur’an-ı Kerim Hz. Peygamberi, en güzel örnek olarak tanımlamaktadır

Kısaca, medya diyebileceğimiz kitle iletişim araçları, insanlara dini anlatmak, doğruları bildirmek, yanlışlardan haberdar ederek sakındırmak amacıyla günümüzde en etkin olarak kullanılabilecek araç durumundadır. Son yıllarda teknoloji alanında yaşanan baş döndürücü gelişmelerle bilgi ve iletişim teknolojileri, hayatımızın önemli bir kısmını işgal etmiş durumdadır. Göze, kulağa ve gönle hitap eden her türlü araç, konunun önemini bilen kişilerce amaçları doğrultusunda kullanılmaktadır. Din görevlisi de bu araçları iyi tanımalı ve gerektiğinde bunlardan faydalanmalıdır. Bu bağlamda, uluslararası haberleşme ve bilgi paylaşımı sağlayan tiyatro, radyo ve televizyon vs. din görevlisinin ilgi alanında olmalıdır.

Günümüzde insanları en çok etkileyen araçlardan biri de müziktir. Müzikaynı zamanda irşad ve rehberlik hizmetleri adına kendisinden faydalanılabilecek bir araçtır. Aslı itibariyle Yunanca olan ve perilerinmeleklerin dili anlamına gelen musaika kelimesinden Latinceye ve oradan da Arapçaya intikal eden müzik/musikî, İslâm medeniyetinde önemsenen bir sanat dalıdır. Kurallarına uygun bir şekilde ve belirli ölçüde makam katkısıyla okunması istenen Kur’an-ı Kerim, insanların gönüllerine hitap etmekte ve manevi-ruhani duygular yaşamalarına vesile olmaktadır.

Yine, tasavvuf musikîsi olarak bilinen, Allah ve Peygamber aşkıyla yazılmış şiirlerin, ilahi, naat ve münacat gibi metinlerin bestelenmiş şekilleri de dinleyenlerde dinî duygu ve tecrübe anlamında olumlu etkiler yapmaktadır. Geleneğimizde önemli bir yeri olan Mevlid de, sözleri ve kendine has musikîsiyle insanları yüzyıllardır etkilemektedir. Arasında okunan salâvatlar, ilahiler ve ardından yapılan dualar, dinî duygulanma açısından önemlidir. Din görevlisi, Mevlid merasimlerini fırsat bilerek insanlara bu esnada ölçülü bir rehberlik faaliyetinde bulunabilmenin yollarını aramalıdır.

Bu başlık altında kitap, makale, broşür, el ilanı vb. yazılı metinler zikredilebilir. Din görevlisi eğer yazabiliyorsa bir eser yazma gayreti içinde olmalıdır. Sözgelimi, İmam Gazâli, yazdığı İhya adlı eseriyle, yüz yıllardır insanlara rehberlik etmektedir.

Yazılı irşad araçlarının üstün yönü tekrar tekrar okunabilir olmasıdır. Bazen özenilerek yazılmış bir mektup bile önemli bir rehberlik aracı olabilir. Nitekim bazı İslâm bilginlerinin, aynı zamanda her biri muhatabını irşad eden ve ona yol göstererek rehberlik yapan mektuplardan oluşan Mektubat adlı eserleri vardır. Yazılı irşad araçlarına, karikatür, takvim, fıkra, öykü ve romanları da dahil edebiliriz.

Din görevlisinin en önemli irşad ve rehberlik aracı olarak görmesi gereken sözlü irşad araçlardan ikisi de vaaz ve hutbelerdir. Bu ikisine seminer, konferans ve sohbetleri de ekleyebiliriz. Dinî rehberlik ve danışmanlıkta sözün gücü ve etkisi önemli bir yer tutar. Gerek sair zamanlarda gerekse mübarek gün ve gecelerde Cuma ve bayram günlerinde yapılan vaazlar ve okunan hutbeler, dinî rehberlik ve irşad faaliyetleri adına önemsenmelidir.

Dinî hitabetin, sıradan bir hitabetten farkı vardır. Bilimsel, ekonomik vb. alanlarda söz söylemek için bile eldeki birtakım verilere dayanarak konuşmak esas olduğu gibi, dinî hitabette de mutlaka dinin temel kaynaklarına dayalı konuşmalar yapmak gereklidir. Dinî hitabetin dokümanlarını birkaç başlık altında ele almak mümkündür. Bunlar; Kur’an-ı Kerim ayetleri, Hz. Peygamber’in sözleri, yaşanmış hayat hikâyeleridir.

Dinî hitabetin dokümanları olarak zikredilen Kur’an-ı Kerim ayetleri, Hz. Peygamberin sözleri ve yaşanmış hayat hikayeleri yanında, konuyla ilgili bilimsel bulgular ve tespitler, aktüel örnekler, şiir, atasözü, vecize ve anekdotlar da dini hitabete zenginlik kazandıran unsurlardır. Din görevlisi, adı geçen bu araçlardan oluşan metnini, hitap edeceği kitlenin anlayabileceği seviyeyi göz önünde tutarak düzenlemeli, konuşmasının süresini iyi ayarlamalıdır. Vaaz ve hutbelerin hazırlanışında dikkat edilecek hususları gözeterek hazırlanan metinlerin sunumunda da özel bir ihtimam gerekir.

Bu bağlamda, din görevlisinin kelimeleri doğru ve düzgün telaffuz eden, vurgu ve ses tonuna özen gösteren bir hitabet anlayışına sahip olması gerekir. İyi hazırlanmış bir metnin tamamlayıcı unsuru, başarılı bir diksiyondur. Dinî hitabetin dokümanlarının ayet ve hadisler olması, bunların da Arapça ve Farsça kelimelerle aktarılmak durumunda kalınması, din görevlisinin kelimeleri aslına sadık kalarak telaffuz etmesi mecburiyetini doğurmaktadır. Etkili bir sunum için doğru ve düzgün telaffuzun önemi her zaman göz önünde tutulmalıdır.