DİL FELSEFESİ

Bir önermenin a priori olması demek o önermenin duyu deneyimine başvurmadan bilinebilir olması demektir. Diğer bir deyişle a priori önermeler salt akıl yoluyla bilinebilir olanlardır. Kant bu tür önermelere birçok örnek verir. Aritmetiğin ve geometrinin tüm önermeleri a prioridir. Örneğin 5+7=12 önermesini bilmek için mutlaka 5 nesne alıp yanına 12 nesne daha koyup sonra hepsini yeniden saymamız gerekmez. Kısaca bir önerme hiçbir duyu deneyimine başvurmadan bilinebiliyorsa bu bilgiye “a priori bilgi” diyoruz. Doğru cevap B'dir.

Bir metrelik çubuğun belirli bir andaki uzunluğu Aristoteles’in deyimiyle “rastlantısal” bir olgudur. İşte buradaki rastlantısal olma kavramına çağdaş metafizikte “olumsal” deniyor. Kısaca tam t anında çubuk tam tamına bir metre uzunluğundaydı ama bu çubuğun olumsal bir özelliğiydi. Doğru cevap D'dir.

Bilim saf olarak var olduğunda “su” dediğimiz şeyin kimyasal yapısının iki Hidrojen atomu ve bir Oksijen atomundan oluşan bileşik bir molekül olduğunu ortaya koymuştur. Eğer bu doğru ise, Kripke’ye göre zorunlu bir doğru olmalıdır. Yani suyun kimyasal yapısı eğer H2O ise başka türlü olamazdı; diğer bir deyişle H2O olmayan su olamazdı. Bu durumda “Su H2O’dur” önermesi eğer ki doğru bir önerme ise metafizik açıdan zorunlu bir doğrudur. Bu önermenin zorunlu bir doğru olması epistemik değil metafizik bir konudur: yani bu önermenin zorunlu doğru olması bizim onun doğruluğunu kesin olarak biliyor olduğumuzu göstermez. Yarın öbür gün bilimcilerin bu konuda bir hata yapmış oldukları ortaya çıkabilir ve bu durumda suyun kimyasal yapısının H2O olmadığı ortaya çıkabilir. Ancak bunlar tamamen bizim bilgimize dair epistemik konulardır. Eğer su gerçekten H2O ise bu metafizik açından zorunlu bir olgudur. Peki bu zorunlu doğruyu biz nasıl bilir hale geldik? Salt akıl yoluyla böyle bir olguyu öğrenemeyiz; ya da yalnızca su kavramımızın çözümlemesini yaparak da öğrenemeyiz. Kısaca suyun H2O olduğu a priori bir doğru olamaz. Bu olgunun bilinebilmesi için gözlem, deney ve duyu deneyimi gereklidir. Yani bu a posteriori bir önerme olmalıdır. Bilimsel bir keşif ile suyun H2O olduğunu öğrendik ve başka türlü de bu olguyu bilemezdik. Doğru cevap B'dir.

Bir önermenin zorunlu mu olumsal mı olduğunu kavramak için şu teste başvurabilirsiniz: Doğru olduğunu bildiğiniz bir önermeyi ele alıp şunu sorun: olaylar farklı gelişseydi doğru olan bu önerme yanlış olabilir miydi? Eğer yanıtınız “evet” ise o önerme olumsal, “hayır” ise zorunlu bir doğrudur. Doğru cevap C'dir.

Kripke’ye göre Socrates’e doğduğunda bu isim gösterim yollu verilmiştir. O ad Socrates’in bir etiketi haline gelmiştir ve dilde kullanılmaya başlanır. Socrates’e hayatı boyunca ve sonrasında O’nu tanımayan insanlar dahi bu adla hitap ederler. Onun adını bilmeyen birileri başkalarından duyarak adını öğrenirler bunu ilk olarak dile kazandıran ve başkalarının duymasını sağlayan ailesidir. Bu ad daha çok kişiye yayılarak bir kullanım zinciri oluşur. Bu kullanım zincirinin halkaları arasında nedensellik bağı oluşur. Socrates adı ile kendisi arasında bir nedensellik bağı oluşmuş olur. Socrates’in adı tarihsel süreçte değişmiş olsa ve yeni adını kullanmış olsak da Socrates’le arasındaki nedensellik bağı bozulmaz. Yani geçmişteki adının aynı olması gerekmez biz yine aynı kişiden bahsetmiş oluruz. Sonuç olarak I. madde yanlıştır, II ve II. maddeler doğrudur. Doğru cevap B'dir.

Doğrudan Gönderim Kuramı’na göre özel ad ve basit zamirler bir tümce içinde kullanıldıklarında doğrudan göndergelerine gönderme yaparlar. Yani “Emre kitap okuyor” tümcesinin öznesi konumundaki Emre adı doğrudan Emre’ye gönderme yapar. Bu adın anlamı ne bir betimleme ne de bir soyut kavramdır. Buna göre III. madde yanlıştır. Bir adın göndergesinin doğrudan önermenin parçası olduğu türde önermelere günümüzde tekil önerme adı verilmektedir. Buna göre de I ve II. maddeler doğrudur. Doğru cevap D'dir.

Kripke’ye göre özel adlar zorunlu imleyicilerdir. Betimlemeler ise olumsal imleyicilerdir. Bir ad zorunlu imleyici ise her olanaklı dünyada aynı şeye gönderme yapar. B şıkkına baktığımızda dairenin çapı denildiğinde dünyanın her yerinde herkes aynı şeyi anlayacaktır. Burada bir betimleme yoktur özel ad gibi işlev görmektedir. Kripke’ye göre eğer bir terim farklı olanaklı dünyalarda farklı nesnelere gönderme yapıyorsa o terim olumsal imleyicidir. Yani tekil betimlemeler olumsal imleyicilerdir. Diğer şıklarda tekil bir nesnenin betimlemesi olduğu için olumsal imleyicilerdir. Doğru cevap A'dır.

Kripke Adlandırma ve Zorunluluk adlı yapıtının üçüncü ve son bölümünde özel adlar için geliştirdiği düşüncelerin büyük ölçüde bazı “genel terimler” için de geçerli olduğunu savlar. Tekil bir nesneye gönderme yapma işlevi olan özel ad gibi tekil terimlerden farklı olarak genel terimler birden çok nesneye uygulanabilir bir yapıdadırlar. Bunlar arasında en sıkça kullandığımız su, kaplan, yıldız, maymun gibi “doğal tür adları” birer genel terimdirler. Örneğin “kaplan” terimi genel bir terimdir çünkü bir değil birçok kaplan vardır ve her birine bu terimi uygulayabiliriz. Yani “a”, “b” ve “c” nin üç ayrı kaplanın adı olduğunu varsayarsak, “a kaplandır”, “b kaplandır”, ve “c kaplandır” tümcelerinin üçü de doğru olur. Bir genel terimin birden çok nesneye “uygulanabilir” olmasıyla bunu kastediyoruz. Dolayısıyla üçgen tür adının zorunlu imleyici özellikleri taşıması gereklidir. Doğru cevap E'dir.

Dil Felsefesinin bir alan olarak kurulmasında öncülük etmiş olan Frege ve Russell'ın aralarında keskin farklar olsa da iki kuramın birleştikleri çok önemli bir konu vardır. Bu konu; Bir şeyi düşünebilmek, o şeyi zihnimizde temsil etmek ve dil yoluyla o şeyden söz edebilmektir. Dil yoluyla dış dünyanın bir nesnesinden söz edebilmemiz için iki kurama göre de öncelikle o nesnenin betimlemesini yapmamız gerekmektedir. Dolayısıyla; özel adlara yönelik Frege’nin görüşünü Russell da
aynen kabul etmektedir. Russell’a göre de “olağan” bir özel adın her durumda bir betimsel içeriği olmalıdır ve bu içerik her durumda tekil ya da Russell’ın deyimiyle “belirli” bir betimleme ile dile getirilebilmelidir. Doğru cevap A'dır.

Bir önermenin zorunlu mu olumsal mı olduğunu kavramak için şu soru sorulmaktadır: Olaylar farklı gelişseydi doğru olan bu önerme yanlış olabilir miydi? Yaşar Kemal'in hayatında olaylar farklı şekilde gelişmiş olsaydı İnce Memed romanını yazmamış olabilirdi. Dolayısıyla bu tümcedeki yanıtımız “Evet”tir ve önerme olumsaldır. Doğru cevap D'dir.

Kripke zorunluluk ve olumsallık kavramlarına ulaşmadan önce kişilerin deneyimleri doğrultusunda bir tümcedeki betimlemenin o ada ilişkin eş anlamlılığı bozacağı fikrinden yola çıkarak ilk eleştirisini yapmıştır. Örneğin Orhan Veli'nin İstanbul'u Dinliyorum şiirini okuyan Ali'nin ilk kez Orhan Veli'yi bu deneyimi ile tanımasıyla birlikte "Orhan Veli İstanbul'u Dinliyorum şiirini yazan şairdir." tümcesindeki ad ve betimleme Ali için eş anlamlıdır. Oysa Orhan Veli’yi çok daha fazla tanıyan, onun başka şiirlerini de okumuş, hayatını bilen, hatta onunla tanışıp konuşmuş biri “Orhan Veli” adına çok daha ayrıntılı bir anlam yükleyecektir. Yani başkalarının “Orhan Veli” adıyla özdeşleştirdiği betimleme çok daha uzun ve ayrıntılı olabilir. Dolayısıyla deneyimler doğrultusunda oluşan şemalar tümcedeki anlamları değiştirebilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Özel adların nasıl gönderme yaptığına dair açıklamaları içeren Doğrudan Gönderim Kuramı daha sonra başka felsefeciler tarafından geliştirilerek tarihe “Nedenselci Gönderim Kuramı” olarak geçmiştir. Doğru cevap E'dir.

Kripke’ye göre bir özel ad bir “adlandırma töreni” ile dile sunulur. Bunu yapmanın iki yolu bulunur: “gösterim” ve “betimleme”. Bir bebek doğduğunda o bebeğe bir ad verilmesi “gösterim” yollu adlandırmadır. Doğru cevap A'dır.

Bir bebeği, annenin adlandırması ile daha sonra bu adı kullanması arasında bir nedensellik ilişkisi oluşur; bu adı ondan duyan bir başkası da adı kullanırken annenin
kullanımı ile bir nedensellik ilişkisi içine girer. Başka bir deyişle; anneden bir adı duyması onun daha sonra bu adı kullanmasına “neden” olur. Bu şekilde kişiden kişiye
geçer. Eğer sözünü etmek istediğimiz kişi tarihten birisiyse bu zincir çok daha karmaşık olacak ve çok daha uzun bir süreyi kapsayacaktır. Örneğin “Aristoteles” adı ile Antik çağın meşhur bir filozofuna gönderme yapabilmemiz için bu adı belirli bir bağlamda kullanmamız ile o filozofun ilk adlandırılması arasında bir nedensellik bağı olmalıdır. Bu zincir tarihsel bir süreci kapsadığı için bu kurama “Tarihsel Gönderim Kuramı” da denmektedir. Doğru cevap B'dir.

Kripke’nin Adlandırma ve Zorunluluk seminerleri yayınlanmadan önce bir yanda zorunlu/olumsal ayrımı diğer yanda a priori/a posteriori ayrımı birçok felsefeci tarafından kullanılmıştır. Bir önermenin a priori olması demek o önermenin duyu deneyimine başvurmadan bilinebilir olması demektir. Diğer bir deyişle a priori
önermeler salt akıl yoluyla bilinebilir olanlardır ve zorunludur.Tüm a posteriori önermeler ise olumsaldır ve duyu deneyimlerine başvurmadan bilinemezler. Doğru cevap B'dir.

“S çubuğu t anında iki metredir” tümcesi hiçbir ölçüme gerek duymadan a priori olarak bilinebilir. Ancak bu tümce zorunlu bir olguyu dile getirmez. Eğer ki çevresel faktörler farklı olmuş olsaydı tam tanım anında bu çubuk o andaki gerçek uzunluğundan biraz daha kısa ya da uzun olmuş olabilirdi. Yani tam t anında S çubuğu iki metre uzunluğunda olmayabilirdi. Bunu dilsel yoldan da şu şekilde gösterebiliriz. Tanımı verildikten sonra “metre” terimi belirli bir uzunluğun adı olur ve tüm olanaklı dünyalarda bu uzunluğa gönderme yapar: yani “metre” zorunlu imleyicidir. Diğer yandan S çubuğunun t anındaki uzunluğu bir tekil betimlemedir ve farklı olanaklı dünyalarda farklı uzunluklara gönderme yapar. Bundan dolayı “S çubuğu t anında iki metredir” gerçek dünyamızda doğru bir önerme olsa da, farklı olanaklı dünyalarda yanlış bir önerme olur. Yani bu önerme olumsal bir doğrudur. Bu tür örnekler yoluyla Kripke olumsal a priori önermeler olduğu sonucuna varır. Doğru cevap C'dir.

Bilimsel gelişmeler ışığında yörüngesindeki enkazı temizlemediği ortaya konan Plüton'un gezegen olma kriterlerinden birini karşılamaması sebebiyle "Plüton Güneş sistemindeki onuncu gezegendir." önermesi Kripke'ye göre zorunlu a posteriori bir önermedir. Birçok bilimsel buluş için de durum aynıdır. Son yıllarda felsefecilerin büyük çoğunluğu tarafından kabul gören Kripke’nin bu savı felsefe tarihinde önemli bir değişime yol açmıştır. Etkisi sadece dil felsefesine dair değil, epistemoloji ve metafizik alanlarına uzanmış aynı zamanda bilim felsefesinde de önemli bir yenilik getirmiştir. Doğru cevap D'dir.