DİL FELSEFESİ

Dil yoluyla nasıl insanlardan, şehirlerden, gezegenlerden söz edebiliyorsak, sözcüklerin anlamlarından da söz edebiliyoruz. Peki nasıl bir şeydir “anlam” dediğimiz bu şey? Onu doğada bulabilir miyiz? Yoksa tamamen bizim bir kurgumuz mudur? Yoksa her ikisi de değil mi? Sözcüklerin anlamları tamamen soyut ve sonsuz varlıklar mı? İşte bu ve benzeri sorulara yanıt arayan kuramlara “anlam kuramları” diyoruz. Bu konu yalnızca dil felsefesi değil, varlık üzerine çalışan varlık felsefesi (ontoloji) ve daha genel olarak metafizik alanlarıyla da yakından ilgilidir.

Antik Yunan döneminden beri tartışılan "Tümeller Sorunu" çağdaş felsefede anlam üzerine sürmekte olan tartışmaların kaynağını oluşturur.

I, II ve III numaralı ifadeler anlam kuramları ile ilgili olarak doğru bilgi içerirken, IV numaralı ifadede yanlış bilgi verilmiştir. Günümüzde anlam üzerine öne sürülmüş farklı görüşlerin olması hem dilbilimde hem de felsefede anlam üzerine büyük çaplı bir uzlaşımın olmadığını göstermektedir.

Öznelcilik, Gerçekçilik, Bütüncülük, Doğrulamacılık, Dışsalcılık, Davranışçılık, Doğalcılık günümüz felsefesinde iz bırakmış başlıca anlam kuramlarıyken, Adcılık (Nominalism) Tümeller sorununa yönelik bir çözüm önerisi sunan bir öğretidir.

Öznelcilik öğretisinin adında kullanılan “özne” adı ve bundan türetilmiş olan “öznel” sıfatı, bilgi ve zihin felsefesindeki bu temel ayrıma dayandığıdır. Yaygın görüşe göre özne ile zihin aynı şeydir. Bu görüşe göre bir sözcüğün anlamı dediğimiz nesne öznenin zihninde olmalıdır. Yani insanların zihinleri dışında anlamların olduğu bir dünya yoktur. Bundan dolayı “anlam” dediğimiz şeyler özneldir.Bazıları bu tür teknik bir söylem kullanmadan Öznelcilik görüşünü şu sloganla dile getirirler; “Anlam kafadadır”.

Locke bir sözcüğün anlamının kişinin zihnindeki bir “ide” olduğunu söyler. Bu durumda zihinsel süreçler kişiden kişiye değiştiğine göre, bir sözcüğün anlamı da kişiden kişiye, hatta aynı kişinin farklı zamanlardaki zihinsel durumuna göre değişebilir.

A, B, D ve E seçenekleri Gerçekçilik kuramı ile ilgili olarak doğru bilgiler içerirken C seçeneği sözcüklerin anlamlarının "somut" varlıklar olduğunu söyleyerek yanlış bilgi vermektedir. Bu kuramın en önemli savunucusu olan Frege, sözcüklerin anlamlarının insan zihninden ve insanın yarattığı dillerden bağımsız "soyut" varlıklar olduğunu söyler.

Locke’ın temellerini attığı öznelci anlam kuramlarına karşı çıkan bazı çağdaş felsefeciler anlamı “kafanın içinde” değil “dış dünyada” aramamız gerektiğini ileri sürer. Bu görüşün önde gelen temsilcilerinden Hilary Putnam’a göre özellikle doğal türlere ilişkin sözcüklerimizin anlamları dünyanın durumuyla oluşur. Yaşadığımız dünya sözcüklerimizin anlamlarını belirler. Bundan dolayı Dışsalcılık öğretisinin sloganı şu olmuştur: Anlam kafada değildir. Sözcüklerin anlamları salt o sözcükleri kullananların kafasında olup bitenlerle değil dış dünyada ne olup bittiğiyle de ilgilidir.

Yirminci yüzyılda psikoloji, dilbilim ve felsefede büyük bir iz bırakan pozitivizmin bir uzantısı olan Davranışçılık öğretisinden yola çıkarak özellikle Quine’ın öncülüğünde bir anlam kuramı gelişmiştir. Bu akım Platon/Frege gerçekçiliğine karşı çıkarak, deneysel olarak gözlemlenemeyen soyut bir varlık olarak tümel ve anlamı tümüyle reddeder. Ancak Locke türü bir öznelcilik de yanlıştır bu bakış açısına göre, zira insan zihninin içinde olup bitenler de gözlemlenebilir şeyler değildir. Bu durumda bir sözcüğün anlamı, o sözcüğü duyduğunda kişinin vereceği davranışsal tepkilerde aranmalıdır. İletişim kurma sözcüklere benzer türde davranışsal tepkiler vermemiz sayesinde gerçekleşir.

A seçeneğinde verilen ifade anlam denen şeyin varlığını tamamen reddeden, anlam denen şeye ontolojik bir varlık atfetmeyen "Negatif Anlam Kuramları" altında yer alan görüşü yansıtmaktadır. Bu  görüşün en önemli savunucusu Quine göre,bir sözcüğün “anlamlı” olduğunu söylemek o sözcüğün bir “anlamı vardır” şeklinde yorumlanmamalıdır. Diğer seçeneklerde ise anlam kuramlarının dil felsefesi açısından önemi doğru bir şekilde verilmiştir.

“Anlam kafadadır.” sloganı, bilen varlığa öznellik atfedilmesinden dolayı anlamın da öznel olacağı yani zihinde var olacağı düşüncesinden dolayı öznelcilik kuramını ifade etmektedir.

Gerçekçilik, öznelciliğe karşı çıkarak anlamların öznel olması durumunda iletişim kurulamayacağını, biz sözcüğün zihinde oluşturduğu imge öznel olsa da anlamın nesnel ve soyut bir varlık olduğunu savunur.

Bir anlam kuramı, anlamın kişiye özgü mü yoksa nesnel olduğuna dair sorular sorar. Anlamın varlığını sorgular. Anlamın kaynağını araştırır ve zihinde mi yoksa dışsal süreçlerde mi olduğu üzerine düşünür. Ancak anlamın bilimselliği üzerine her hangi bir sorgusu yoktur.

Doğalcı dil kuramı, anlamın tümellerden oluşan metafizik ile değil doğa içindeki benzerliklerden oluştuğunu savunur. Anlamın dış dünya tarafından belirlendiğini savunan düşünce dışsalcılıktır. Anlamı davranışsal tepkilerde aranması gerektiğini savunan kuram ise davranışçılıktır.

Doğalcı dil kuramı, anlamın tümellerden oluşan metafizik ile değil doğa içindeki benzerliklerden oluştuğunu savunur. Anlamın dış dünya tarafından belirlendiğini savunan düşünce dışsalcılıktır. Anlamı davranışsal tepkilerde aranması gerektiğini savunan kuram ise davranışçılıktır.

John Locke, bir sözcüğün anlamını zihinde yer alan ide olarak ifade etmektedir.

Bütüncülük kuramına göre sözcükler cümle içerisinde anlam kazanır ve birbiriyle ilişkilidir. Sözcükler kullanıldığı bağlamda değerlendirilerek kavramsal bir çerçeve oluşturur. Ancak cümlenin doğruluğu, bütüncü kuramı için değil doğrulamacılık kuramı için önemli bir kriter oluşturmaktadır.

Doğrulamacılık, anlamı doğrulanabilir olmakla ilişkilendirerek doğru, yanlış ve doğrulanabilir cümlelerden bahseder. Bunun için de totoloji, çelişki ve amprik terimlerini kullanır.

Öznelcilik kuramına göre anlam tamamen insanın zihnindedir, dolayısıyla zihinsel süreçlerle ilgilidir. Anlama ediminin bir anlayan öznesi bir de anlaşılan nesnesi bulunmaktadır. Nesne insan, hayvan, eşya gibi birçok şey olabilir. Anlam anlayanla (özneyle) ilgilidir ve anlaşılan da nesneye verilen sözcüğün anlamıdır. Ancak anlamın dillerden bağımsız olduğunu savunan kuram öznelcilik değil gerçekçiliktir.

Sözel iletişim kurma ve nesneleri isimlendirme süreçlerimizle ilgilenen felsefe alt dalı dil felsefesidir.