DİL FELSEFESİ

Dil felsefesinin üzerine çalıştığı tüm problemleri üçlü bir ilişkiyle dile getirebiliriz:

dil-düşünce -dünya ilişkisi.

On yedinci yüzyılda John Locke, sözcüklerin anlamı ile düşünme ve iletişim kurma arasındaki ilişkiyle ilgili kimilerine göre felsefe tarihinde ilk dil kuramını geliştiren filozof olmuştur.

En yaygın olarak kullanılan “yüklem” tanımı şöyledir: “bir tümceden özne konumundaki terimi çıkardığımızda tümcenin geriye kalan bölümü o tümcenin yüklemidir”.

Bir yüklemin doğru olarak yüklemlenebileceği nesneler kümesine o yüklemin “kaplam”ı diyoruz.

Sentaksın felsefede bir alan olarak gelişlimi ağırlıklı olarak Frege ve Russell ile başlayıp Wittgenstein ve Carnap ile devam etmiş, daha sonraları özellikle Chomsky ile dilbilimin en temel çalışma alanlarından biri haline gelmiştir.

Tümcelerin yapısını araştıran sentaks ile tümcelerin anlamlarını araştıran semantik dışında, dil felsefesinin diğer bir önemli alanı olan pragmatik, tümcelerin kullanımıyla ilgili felsefi sorulara yoğunlaşır.

Dil felsefesi diğer felsefe alanlarının bazıları ile doğrudan bir ilişki içindedir. Bunlar arasında en önemlileri mantık, zihin felsefesi, epistemoloji ve ontoloji (ya da daha geniş anlamda metafizik) alanlarıdır. Genetik alanı ile bir ilişkisi bulunmamaktadır.

Ali Ayşe’yi seviyorsa, bir şekilde Ayşe’yi kafasında canlandırabiliyor olması gerekir. İşte bu “canlandırma”ya zihin felsefecileri “temsil etme” diyorlar. Ayşe ortalarda yokken de Ali Ayşe’yi düşünebilir, onu kafasında canlandırabilir ve onu bu şekilde sevmeye devam edebilir.

felsefenin alt alanları bazen bu sorularla tanımlanır. Örneğin epistemolojinin en temel sorusu “bilgi nedir?”, ontolojinin en temel sorusu “varlık nedir?”, ahlak felsefesinin en temel sorusu “(ahlaki) doğru nedir?”, estetiğin en temel sorusu “güzellik nedir?” olarak düşünülebilir. Felsefe tarihi bize bu tür soruları yanıtlamanın ne denli zor olduğunu göstermeye yeter.

Varlık üzerine felsefi soruların tartışıldığı ontoloji alanı dil felsefesi ile o denli çok ortaklık taşır ki, iki alanı en azından çağdaş felsefede tamamen ayırmak olanaklı görünmüyor. Ontolojinin en merkezi konumunda olan varlık kavramının çözümlenmesi işi öncelikle dil felsefesinin bir konusudur.

Dil felsefesinin üzerine çalıştığı tüm problemleri üçlü bir ilişkiyle dile getirebiliriz: dil-düşünce-dünya ilişkisi.

On yedinci yüzyılda John Locke, sözcüklerin anlamı ile dü- şünme ve iletişim kurma arasındaki ilişkiyle ilgili kimilerine göre felsefe tarihinde ilk dil kuramını geliştiren filozof olmuştur

Hem tümceleri hem de tümcelerin mantıksal parçalarını kapsayan dilsel yapılara “terim” denir.

Basit özne/yüklem formundaki tümcelerde yüklemin işlevi öznenin gönderme yaptığı nesneye bir özellik ya da nitelik yüklemektir. Mantık terminolojisinde “Bu gömlek yeşildir” tümcesindeki “x yeşildir” türü yük- lemlere “tek boşluklu yüklemler” deniyor. Bunun nedeni yüklemin tek bir özneye uygulanıyor olmasıdır. Ancak “Ahmet Ayşe’den uzundur” tümcesinin yüklemi bir nesneye nitelik yüklemek yerine iki nesne arasında bir ilişki kurar. Bu tümcenin içindeki özel adları çıkardığımızda geriye kalan “x y’den uzundur” şeklinde ifade edebileceğimiz terim bu tümcenin yüklemi işlevini görüyor. Bu tür yüklemlere de “çift boşluklu yüklemler” diyoruz.

Frege’nin kuramında bir tümce doğruluk değerine gönderme yapar. İki doğruluk değeri olduğunu kabul eden Frege, bunların birer kavram değil nesne olduğu- nu söyler. “Doğru” ve “Yanlış” yüklem değil addır. Örneğin “Dünya yuvarlaktır” tümcesi Doğru’ya, “Dünya düzdür” tümcesi de Yanlış’a gönderme yapar.

En küçük çift sayı 2 olduğu için gönderme doğruya yapılmaktadır.

Russell, dil felsefesinin klasik makalelerinden biri haline gelmiş olan “On Denoting” adlı çalışmasında bir dil kuramını sınamak için üç temel semantik problemden söz eder. Bunlardan ilki, felsefe tarihinde farklı biçimlerde ve genellikle ontolojik bir sorun olarak ortaya çıkmış olan “gönderimsiz terimler” ile ilgilidir. Russell’ın meşhur örneğinde “Fransa’nın şimdiki kralı keldir” tümcesinin özne konumundaki “Fransa’nın şimdiki kralı” teriminin bu dünyada bir karşılığı (yani gönderme yaptığı bir nesne, ya da kısaca göndergesi) yoktur. Fransa bir krallık olmadığı için ve bir kralı da bulunmadığı için bu terim gönderme yapmaz. Bu durumda tümcenin doğru bir sav öne sürdüğünü söyleyemeyiz. Her anlamlı savın ya doğru ya da yanlış olduğunu varsayarsak, bu tümcenin doğru olmadığına göre yanlış olduğu sonucuna varmamız gerekir.

Dil felsefesi diğer felsefe alanlarının bazıları ile doğrudan bir ilişki içindedir. Bunlar arasında en önemlileri mantık, zihin felsefesi, epistemoloji ve ontoloji (ya da daha geniş anlamda metafizik) alanlarıdır.

Şimdi dil felsefesinin diğer alanlarla olan ilişkisine bakalım. Mantık bir alan olarak son yüz yıldır büyük bir gelişme kat ederek kendini bir ölçüde felsefeden koparıp formel bir bilim dalı haline gelmiştir. Mantık ile dil felsefesi arasındaki ilişki öncelikle sentaks alanında kendini gösteriyor. Ancak burada sentaksı dilbi- limde yapıldığı şekliyle değil, dil felsefesinin bir alt kolu olarak düşünmek gere- kir. Dil felsefinde sentaks çalışmaları Türkçe ya da Çince gibi özgül dillerin değil tüm dillerin yapısını araştırır. Frege ve Russell’ın günümüz Sembolik Yüklemler Mantığı’nı kurarken bu görüşten yola çıkmışlardı. Kısaca Frege/Russell görüşüne göre mantık alanı aslında dilin sentaksını araştıran bir alandır. Bir örnek ile bunu açıklamaya çalışalım. Diyelim ki “Tüm hayvanlar ölümlüdür” tümcesinin sentak- sını araştırıyoruz. Frege/Russell mantık dizgesi bize bir yanıt sunuyor. İlk çözüm- lemede bu tümce “Eğer bir şey hayvansa, o şey ölümlüdür” şekline dönüşür, daha sonra tümcenin sentaktik formuna varırız: “Her x için, eğer x F ise, x G dir”, ya da tamamen sembolik dilde “∀x (Fx → Gx)”. Kısaca tümcelerin mantıksal formunu araştıran mantık alanı dil felsefesinin bir alt kolu olan sentaks ile bu şekilde bir organik ilişki içerisindedirler.

Çağdaş zihin felsefesinin üzerine çalıştığı birçok konu ve problem dil felsefe- sinde geliştirilmiş olan kavramlarla dile getiriliyor. Örneğin zihin felsefecilerinin birçoğuna göre inanmak ve öğrenmek gibi zihinsel süreçlerin içeriği her durumda “önermeseldir”. Daha önce de belirttiğimiz üzere önerme kavramı dil felsefesinde geliştirilmiş bir kavramdır. Bu görüşe göre eğer, Ayşe bugün yağmur yağacağına inanıyorsa, inancını dile getirebileceğimiz “bugün yağmur yağacak” tümcesinin anlamı olan önerme Ayşe’nin inancının içeriğini oluşturur. Dolayısıyla dil felse- fesinin bir konusu olan önermelerin çözümlemesi zihinsel süreçleri anlamak için gerekli hale gelir. Diğer yandan bazı felsefeciler her zihinsel sürecin önermesel ya da kavramsal olmadığını da savunur. Ancak bu görüşü savunurken bile dil felsefe- sinin kuram ve kavramlarını kullanırlar. Zihin felsefesinin en temel kavramlarından biri de zihinsel temsil kavramıdır.

“Bir şeyin var olduğunu ya da var olmadığını söylediğimizde ne söylemiş oluyoruz?” sorusuna Frege ve Russell’ın verdiği yanıtları daha sonra ayrıntıları ile ele aldığımızda dil felsefesi ile ontolojinin nasıl organik bir ilişki içinde oldukları daha iyi anlaşılacaktır.