FREGE'NİN ANLAM VE GÖNDERME KURAMI

Ünlü Alman düşünür Gottlob Frege’nin dil felsefesi büyük ölçüde matematiğin temellerini araştırırken ortaya çıkmıştır. Frege özellikle Artimetiğin Temelleri adlı yaptında, sorulması kolay ancak yanıtlanması zor bir soru üzerinde durur: sayı nedir? Bu soruya bir yanıt bulmak için öncelikle “5+7=12” gibi aritmetiğin basit tümcelerinin bir çözümlemesini yapmamız gerekir Frege’ye göre. İşte bu çözümleme çabası sonucu Frege matemati¤in temellerine dair kuramını ortaya çıkarıp savunur. Günümüzde “mantıksalcılık” adı verilen bu kurama göre aritmetik mantığa indirgenebilir. Bunun iki önemli sonucu bulunur: (1) tüm aritmetiksel nesneler aslında mantıksal nesnelerdir; (2) tüm aritmetiksel doğrular aslında mantıksal doğrulardır. Matematiğin en temel nesnelerinden biri olan sayı, aslında mantık dilinin en temel nesnelerinden biri olan bir kümedir. Örneğin üç sayısı, Frege’ye göre, içinde üç öğesi bulunan tüm kümelerin kümesidir. Diğer yandan “5+7=12” türünde do¤ru bir matematiksel eşitlik ifade eden bir tümce de, tamamen mantık dilinde ifade edilebilir. Kısacası aritmetik aslında mantıktır. Frege’nin bu kuramını savunmak için geliştirdiği mantık dili, günümüzde artık felsefeden koparak bir bilim dalı haline gelmiş olan Yüklemler Mantığı’nın kurulmasını da sağlamıştır.

Özdeşlik ilişkisini adlar arası bir ilşlki olarak düşünürsek, “Akşam Yıldızı Sabah Yıldızı’dır” tümcesi gökyüzüne dair değil, dilimize ve kullandığımız adlara dair bir yargı dile getirmiş olurdu. Halbuki bu tümce gökyüzüne dair bir yargıyı dile getirir, dile veya adlara dair değil. Hangi cisme ne ad vereceğimiz büyük ölçüde rastgele bir seçimdir Frege'ye göre. Ancak Akşam Yıldızı'nın Sabah Yıldızı ile aynı gök cismi olması bizim dil seçimlerimizle bağlı bir olgu değildir. Bundan dolayı Frege eski çözümün doğru olmadığını kabullenip, özdeşlik ilişkisinin bir nesnenin kendisiyle arasında bir ilişki olduğunu savunur. Frege özdeşlik problemini çözmek için adların anlamları ile göndergeleri arasındaki ayrımı yapar. “Akşam Yıldızı” ve “Sabah Yıldızı” adlarının göndergeleri aynıdır: ikisi de Venüs gezegenine gönderme yaparlar. Ancak bunu farklı biçimlerde gerçekleştirirler, Venüs gezegenini farklı biçimlerde temsil ederler.

Anlam ve gönderme arasındaki ayrımı yaparken, Frege, Kant felsefesinin temel bir kavramından yola çıkar. Dış dünyanın nesneleri, Kant’ın deyimiyle bizlere kendilerini “sunarlar”. Nesnelerin kendilerini bizlere “sunuş biçimleri” olduğu düşüncesi Frege’nin kuramı için bir temel oluşturuyor. Aynı nesne, birden çok, hatta sonsuz şekilde kendini sunabilir.

Nesnelerin kendilerini farklı sunuş biçimlerine Frege “Sinn” diyor. Türkçe’de bu terime karşılık en yakın sözcük “anlam”dır.

Anlam (Sinn)’ın üç temel işlevi bulunuyor Frege’nin kuramında:

1. anlam sayesinde bir nesneyi zihnimizde temsil edip onu adlandırıyoruz;

2. bir adın anlamı o adın göndergesi olan nesneyi belirliyor;

3. anlamlar bir araya gelerek “düşünce” (ya da günümüz dil felsefesi terminolojisinde “önerme”) oluşturuyorlar.

Dili, düşünmeyi ve iletişimi olanaklı kılan anlam Locke’ta olduğu gibi zihnimizde yer alan öznel bir varlık değildir Frege’ye göre. Bir sözcüğün göndergesi öznel değil nesneldir.

Sözcüklerin zihnimizde çağrıştırdığı öznel imgelere Frege “ide” der. Bu çağrışımlar tamamen özneldir ve kişiden kişiye değişir. Bu öznel imgeler sayesinde bir sözcüğün anlamını kavrarız, bundan dolayı dil kullanımında çok önemli bir yer tutarlar.

Sözcükler belirli mantıksal ulamlar içerisinde anlam kazanırlar. Bu ulamlar arasında iki tanesini temel alır Frege: özne ve yüklem. Özne tekil bir terimdir, yani tek bir nesneye gönderme yapar. Yüklemler ise tek bir nesneye değil birçok nesneye uygulanabilir. Bir tümcenin öznesini kaldırdığımızda geriye kalan terime “yüklem” diyor Frege. Özneyi kaldırdığımzda geriye kalan boşluk da yüklemin bir parçası. Bu boşluğa farklı özneler koyarak farklı tümceler elde etmemiz olanaklı oluyor. Bu sayede sonlu sayıda bir sözcük daağarcığı olan Türkçe gibi bir dilde sonsuz sayıda tümce üretebiliyoruz.

Kavramlar tanım gereği boşluklu doymamış şeylerdir ve bundan dolayı bir kavram hiçbir koşulda bir nesne olamaz.

Sonlu sözcük sayısından sonsuz tane tümce üretmemizi sağlayan şey yüklemlerimizin doymamış dilsel öğeler olmalarıdır. Frege bundan dolayı yüklemlerin aslında bir tür fonksiyon olduğunu söyler.

Bir tümcenin dile getirdiği düşünce bir anlamda sav içerdğinde tümcelerin “doğru” ya da “yanlış” olduğu söylenebilir. Biri sadece “dünya” dediğinde söylediği doğru ya da yanlış olamaz; ancak “dünya yuvarlaktır” dendiğinde ortada bir sav vardır artık. Eğer dünya yuvarlak ise o sav doğrudur, değilse yanlıştır

Anselm tanrıyı “ondan daha yüce bir varlık düşünülemeyen” olarak tanımlar. Bu tanımı tanrının varlığını reddedenler bile kabul edeceklerdir Anselm’e göre. Eğer tanrı var ise tüm mükemmellikleri barındıran bir varlık olmalıdır bu tanıma göre. Ancak e¤ğr tanrının varlığını reddedersek karşımıza şöyle bir çelişki çıkar. Var olmayan bir şey tanrı olamaz, K›saca var olmayan bir şey “ondan daha yüce bir varlığın düşünülemeyeceği” bir şey değildir. İşte böyle bir uslamlama sonucu Anselm tanrının tanım gereği varlık sahibi olduğu sonucuna varır.

Diyelim ki ejderhaların gerçekten var olduğuna inanan bir çocuğa bu düşüncesinin yanlış olduğunu söylemek istiyoruz ve bu amaçla şu tümceyi kullandık: “Ejderha diye bir şey yoktur”. Bu tümcenin öznesi var olmayan bir havyan olan ejderhanın kendi değildir tabii. Amacımız bir hayvandan bahsetmek değil bir kavramdan bahsetmektir, o da ejderha kavramıdır. Yani “___ejderhadır” yükleminin göndergesi olan kavramdır bu Frege’nin kuramında. İşte o kavramın hiçbir nesneye doğru olarak yüklenemeyeceğini dile getirmiş oluruz bu tümceyle. Kısaca herhangi bir nesneyi ele alıp onun adını “___ejderhadır” yükleminin boşluğuna koyduğumuzda yanlış bir yargı ifade etmiş oluruz. Frege böyle bir uslamlamadan yola çıkarak var olma yükleminin nesnelere değil kavramlara yüklenen özel bir tür yüklem olduğunu söyler.

Normalde nesnelere yüklediğimiz yüklemlere “birinci düzey yüklem” adını verir ve bu tür yüklemlerin göndergelerine de “birinci düzey kavram” deriz.

Frege, “var olma” türünde nesnelere değil kavramlara yüklenen yüklemlere de “ikinci düzey yüklem” ve bu tür yüklemlerin göndergelerine de “ikinci düzey kavram” adını verir.

Bileşik bir terimin anlamı, o terimin parçalarının anlamlarının bir fonksiyonudur. Burada “bileşik terim” derken kendisi basit olmayan, ancak basit parçaların bir araya gelmesiyle oluşmuş karmaşık bir dilsel terimi kastediyoruz. Bu tür bileşik terime en iyi örnek bir tümcedir. Örneğin “dünya yuvarlaktır” tümcesi bileşik bir terimdir. Bunun nedeni tümceyi özne ve yüklem olarak parçalarına ayırabiliriz. İşte bu ilke tümce gibi bileşik bir terimin anlamının parçalarının anlamlarının bir araya gelmesiyle oluştuğunu söylüyor. Yani “dünya” sözcüğünün anlamı ile, “___yuvarlaktır” sözcüğünün anlamı bir araya gelerek, “dünya yuvarlaktır” tümcesinin anlamını oluşturuyorlar. Eğer aynı tümce içinde “dünya” sözcüğü yerine onunla eşanlamlı olan bir başka sözcük koyarsak, tümcenin anlamı da değişmez bu ilkeye göre. Diyelim ki “arz” sözcüğü “dünya” sözcüğü ile Türkçe dilinde eşanlamlılar. Bu durumda “arz yuvarlakt›r” tümcesi “dünya yuvarlakt›r” tümcesiyle aynı anlama gelir. İşte bu ilke iki eşanlamlı terimin bu flekilde yer değiştirmesi durumunda tümce anlamının aynı kalacağı sonucunu doğurur. Ancak aynı ilkeyi terimlerin anlamları yerine göndergelerine uyguladığımızda önemli bir problem çıkar.

Dil kullanımıyla dünyanın nesnelerinden bahsedebiliyoruz; ancak dilimizin diğer önemi bir işlevi de insanların bu nesneler hakkındaki düşüncelerinden bahsetmemizi olanaklı kılmasıdır. Bu sayede düşünme üzerine düşünebiliyoruz.

“Ejderha yoktur” dediğimizde ejderha kavramının hiçbir nesne için doğru olmadığını, yani bu kavramın altına düşen nesnelerin sayısının sıfır olduğunu söylemiş oluruz.

İki doğruluk değeri vardır bu kurama göre: Doğru ve Yanlış. Ancak bu demek değil ki her anlamlı tümce ya doğru ya da yanlış olmalı. 

Frege, 1892 yılında günümüzde dil felsefesinin klasiği haline gelmiş olan “Anlam ve Gönderme Üzerine” (Über Sinn und Bedeutung) adlı makalesini yayınlar.

Ünlü Alman düşünür Gottlob Frege’nin dil felsefesi büyük ölçüde matematiğin temellerini araştırırken ortaya çıkmıştır.

Frege, 1892 yılında günümüzde dil felsefesinin klasiği haline gelmiş olan “Anlam ve Gönderme Üzerine” (Über Sinn und Bedeutung) adlı makalesini yayınlar.

Matematiğin temellerini araştırmak üzere yola çıkan Frege, bunun sonucu olarak günümüzde Anlam ve Gönderme Kuramı olarak anılan felsefe tarihinin ilk kapsamlı dil kuramını geliştirmiştir.

Dilsel ime en basit örnek bir özel addır. Örneğin “Akşam Yıldızı” Venüs gezegenine eskilerde verilmiş bir özel addır.

Özdeşlik ilişkisi nesnelerin imleri değil de nesnelerin kendileri arasında bir ilişki ifade etmiş olsaydı, bir özdeşlik yargısının nasıl olup da öğretici olduğunu açıklayamazdık. Eğer ki özdeşlik nesneler arası bir ilişki ise, doğru bir özdeşlik yargısı bir nesne ile kendi arasında bir ilişkiyi ifade ederdi. Ama özdeşlikte durum farklı: iki nesne değil bir nesnenin kendisiyle girdiği bir ilişki olur özdeşlik. Bu durumda da “a=a” ile “a=b” formundaki özdeşlik tümceleri arasındaki farkı açıklamak olanaklı olmaz. Frege eski çözümünde bundan dolayı özdeşlik ilişkisinin nesneler arası değil nesnelerin adları arasında bir ilişki oldu¤u sonucunca varmıştır.

Anlam ve gönderme arasındaki ayrımı yaparken, Frege, Kant felsefesinin temel bir kavramından yola çıkar.

Aynı nesnenin birden çok hatta sonsuz şekilde kendini sunmasına Frege, "sinn" der. Türkçe’de bu terime karşılık en yakın sözcük “anlam”dır.

Anlam (Sinn)’ın üç temel işlevi bulunuyor Frege’nin kuramında:

1. anlam sayesinde bir nesneyi zihnimizde temsil edip onu adlandırıyoruz;

2. bir adın anlamı o adın göndergesi olan nesneyi belirliyor;

3. anlamlar bir araya gelerek “düşünce” (ya da günümüz dil felsefesi terminolojisinde “önerme”) oluşturuyorlar.

Dili, düşünmeyi ve iletişimi olanaklı kılan anlam Locke’ta olduğu gibi zihnimizde yer alan öznel bir varlık değildir Frege’ye göre. Bunu açıklamak için ilginç bir benzetme yapar. Bir teleskopla aya baktığımızda doğrudan ayı değil, ayın teleskopun lensi üzerinde oluşturduğu imgeyi görürüz. Ayarları sabit tuttuğumuzda o imge hep lensin üzerinde olacaktır. Yani ay nesnel gerçekliğin bir parçası ise, ayın lens üzerindeki imgesi de bir anlamda nesnel gerçekliğin bir parçası olmak durumunda. Teleskopun ayarları yapıldığında lens üzerinde oluşan imge kimse teleskopa bakmasa bile orada varlığını sürdürür. Diğer yandan teleskopa bakan bir gözlemcinin gözbebeği üzerinde oluşacak imge ise özneldir ve kişiden kişiye değişir.

Sözcüklerin zihnimizde çağrıştırdığı öznel imgelere Frege "ide" demektedir?

Sözcükler belirli mantıksal ulamlar içerisinde anlam kazanırlar. Bu ulamlar arasında iki tanesini temel alır Frege: özne ve yüklem.

Özne tekil bir terimdir, yani tek bir nesneye gönderme yapar. Örneğin “Ahmet”, “Venüs” gibi özel isimler tekil terimlerdir.

Yüklemler tek bir nesneye değil birçok nesneye uygulanabilir. Bir tümcenin öznesini kaldırdığımızda geriye kalan terime “yüklem” diyor Frege. Örneğin “Sokrates akıllıdır” tümcesinde “Sokrates” özne olduğuna göre, bu ismi kaldırdığımızda geriye kalan “____akıllıdır” terimi yüklemdir.

Tekil terimler boşlukları olmamalar›ndan dolayı, Frege’nin eğretilemesiyle, “doymuş” terimlerdir. Doymuş bir terim doymuş bir şeye gönderme yapar. Dolayısıyla tekil terimin göndergesi olan nesne de doymuş bir şeydir.

Yüklemler tanım gere¤i boşluğu olan doymamış terimlerdir. Doymamış bir terimin göndergesi de doymamıştır. İşte bundan dolayı yüklemler hiçbir koşulda nesnelere gönderme yapmazlar.

Frege’nin kuramında özne ile yüklemin bir araya gelmeleri sonucu basit tümceler oluşur.

Tümcelerin dil içinde çok önemli bir işlevi vardır. Tümce dil yoluyla dünya ile ilişkimizin kurulmasını sağlar. Tümceler sayesinde bir konuda düşünce dile getirebiliyoruz.

Frege’ye göre bileşik bir terimin bir parçası olan bir terimin yerine aynı nesneye gönderme yapan (eşgöndergeli) bir başka terim koyarsak, o bileşik terimin göndergesi değişmez.

Dil kullanımıyla dünyanın nesnelerinden bahsedebiliyoruz; ancak dilimizin diğer önemi bir işlevi de insanların bu nesneler hakkındaki düşüncelerinden bahsetmemizi olanaklı kılmasıdır. Bu sayede düşünme üzerine düflünebiliyoruz.

Doğru bir tümcenin içinde geçen bir terimin yerine, o terimle eşgöndergeli olan başka bir terim koyduğumuzda yeni elde edilen tümce de doğru olur.