DİL FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 4

Bir önermenin zorunlu mu olumsal mı olduğunu kavramak için şu soru sorulmaktadır: Olaylar farklı gelişseydi doğru olan bu önerme yanlış olabilir miydi? Yaşar Kemal'in hayatında olaylar farklı şekilde gelişmiş olsaydı İnce Memed romanını yazmamış olabilirdi. Dolayısıyla bu tümcedeki yanıtımız “Evet”tir ve önerme olumsaldır. Doğru cevap D'dir.

Kripke zorunluluk ve olumsallık kavramlarına ulaşmadan önce kişilerin deneyimleri doğrultusunda bir tümcedeki betimlemenin o ada ilişkin eş anlamlılığı bozacağı fikrinden yola çıkarak ilk eleştirisini yapmıştır. Örneğin Orhan Veli'nin İstanbul'u Dinliyorum şiirini okuyan Ali'nin ilk kez Orhan Veli'yi bu deneyimi ile tanımasıyla birlikte "Orhan Veli İstanbul'u Dinliyorum şiirini yazan şairdir." tümcesindeki ad ve betimleme Ali için eş anlamlıdır. Oysa Orhan Veli’yi çok daha fazla tanıyan, onun başka şiirlerini de okumuş, hayatını bilen, hatta onunla tanışıp konuşmuş biri “Orhan Veli” adına çok daha ayrıntılı bir anlam yükleyecektir. Yani başkalarının “Orhan Veli” adıyla özdeşleştirdiği betimleme çok daha uzun ve ayrıntılı olabilir. Dolayısıyla deneyimler doğrultusunda oluşan şemalar tümcedeki anlamları değiştirebilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Özel adların nasıl gönderme yaptığına dair açıklamaları içeren Doğrudan Gönderim Kuramı daha sonra başka felsefeciler tarafından geliştirilerek tarihe “Nedenselci Gönderim Kuramı” olarak geçmiştir. Doğru cevap E'dir.

Kripke’ye göre bir özel ad bir “adlandırma töreni” ile dile sunulur. Bunu yapmanın iki yolu bulunur: “gösterim” ve “betimleme”. Bir bebek doğduğunda o bebeğe bir ad verilmesi “gösterim” yollu adlandırmadır. Doğru cevap A'dır.

Bir bebeği, annenin adlandırması ile daha sonra bu adı kullanması arasında bir nedensellik ilişkisi oluşur; bu adı ondan duyan bir başkası da adı kullanırken annenin
kullanımı ile bir nedensellik ilişkisi içine girer. Başka bir deyişle; anneden bir adı duyması onun daha sonra bu adı kullanmasına “neden” olur. Bu şekilde kişiden kişiye
geçer. Eğer sözünü etmek istediğimiz kişi tarihten birisiyse bu zincir çok daha karmaşık olacak ve çok daha uzun bir süreyi kapsayacaktır. Örneğin “Aristoteles” adı ile Antik çağın meşhur bir filozofuna gönderme yapabilmemiz için bu adı belirli bir bağlamda kullanmamız ile o filozofun ilk adlandırılması arasında bir nedensellik bağı olmalıdır. Bu zincir tarihsel bir süreci kapsadığı için bu kurama “Tarihsel Gönderim Kuramı” da denmektedir. Doğru cevap B'dir.

Kripke’nin Adlandırma ve Zorunluluk seminerleri yayınlanmadan önce bir yanda zorunlu/olumsal ayrımı diğer yanda a priori/a posteriori ayrımı birçok felsefeci tarafından kullanılmıştır. Bir önermenin a priori olması demek o önermenin duyu deneyimine başvurmadan bilinebilir olması demektir. Diğer bir deyişle a priori
önermeler salt akıl yoluyla bilinebilir olanlardır ve zorunludur.Tüm a posteriori önermeler ise olumsaldır ve duyu deneyimlerine başvurmadan bilinemezler. Doğru cevap B'dir.

“S çubuğu t anında iki metredir” tümcesi hiçbir ölçüme gerek duymadan a priori olarak bilinebilir. Ancak bu tümce zorunlu bir olguyu dile getirmez. Eğer ki çevresel faktörler farklı olmuş olsaydı tam tanım anında bu çubuk o andaki gerçek uzunluğundan biraz daha kısa ya da uzun olmuş olabilirdi. Yani tam t anında S çubuğu iki metre uzunluğunda olmayabilirdi. Bunu dilsel yoldan da şu şekilde gösterebiliriz. Tanımı verildikten sonra “metre” terimi belirli bir uzunluğun adı olur ve tüm olanaklı dünyalarda bu uzunluğa gönderme yapar: yani “metre” zorunlu imleyicidir. Diğer yandan S çubuğunun t anındaki uzunluğu bir tekil betimlemedir ve farklı olanaklı dünyalarda farklı uzunluklara gönderme yapar. Bundan dolayı “S çubuğu t anında iki metredir” gerçek dünyamızda doğru bir önerme olsa da, farklı olanaklı dünyalarda yanlış bir önerme olur. Yani bu önerme olumsal bir doğrudur. Bu tür örnekler yoluyla Kripke olumsal a priori önermeler olduğu sonucuna varır. Doğru cevap C'dir.

Bilimsel gelişmeler ışığında yörüngesindeki enkazı temizlemediği ortaya konan Plüton'un gezegen olma kriterlerinden birini karşılamaması sebebiyle "Plüton Güneş sistemindeki onuncu gezegendir." önermesi Kripke'ye göre zorunlu a posteriori bir önermedir. Birçok bilimsel buluş için de durum aynıdır. Son yıllarda felsefecilerin büyük çoğunluğu tarafından kabul gören Kripke’nin bu savı felsefe tarihinde önemli bir değişime yol açmıştır. Etkisi sadece dil felsefesine dair değil, epistemoloji ve metafizik alanlarına uzanmış aynı zamanda bilim felsefesinde de önemli bir yenilik getirmiştir. Doğru cevap D'dir.

Bir dili anlamak ve konuşmak için doğrudan tanışıklık yoluyla iki şey bilmemiz gerekir: duyu verileri ve tümeller. Bu ikisini bir araya getirerek artık tanışık olmadığımız dış dünyanın nesnelerini betimleme yoluyla bilebilir hale geliriz. Doğru cevap E şıkkıdır.

Önermesel fonksiyonlar tanım gereği “x” gibi bir harf ile temsil edilen bir boşluk içerir; bir önermesel fonksiyonun bu boşluğu doldurulmadan kendi başına bir anlam ifade etmez. Bundan dolayı ancak bir önerme içinde anlam kazanırlar. Bir önermesel fonksiyonun boşluğunu bir nesne ile doldurduğumuzda doğru ya da yanlış olabilecek bir önerme elde ederiz. Tek değişkenli önermesel fonksiyonlar nesnelere özellik yüklememizi sağlarlar. Birden çok değişkenli olan önermesel fonksiyonlar sayesinde ise nesneler arasındaki ilişkileri dile getirebiliriz. Doğru cevap C şıkkıdır.

Önermesel fonksiyonlar birden fazla değişkene sahip olabilirler. “Ayşle Ahmet’i seviyor” tümcesinde bir değil iki özel ad bulunur. Bunların ikisini de tümcenin içinden çıkarıp, kalan boşluklara da “x” ve “y”değişkenlerini koyalım: “ x y’yi seviyor”. Bu yüklem bir nesneye bir özellik yüklemeye değil, iki nesne arasında bir İLİŞKİ’yi dile getirmeye yarar. a, b, c ve e seçeneğindeki örneklerde ise önermesel fonksiyonlar nesnelere ÖZELLİK yüklememizi sağlarlar. Doğru cevap D şıkkıdır.

Her üç açıklama da doğrudur.

Russell, gündelik dilde sıklıkla kullandığımız “Ayşe” gibi insan adları, “Ankara” gibi yer adları, ya da “Neptün” gibi nesne adları türünde olanlara “olağan” özel ad der.

Bu tümcede geçen “kaymak” sözcüğü bir süt ürünü olarak yorumlanabileceği gibi, paten ya da kayak kaymak gibi bir edimi de dile getirebilir. Türkçede “kaymak” sözcüğünün birden çok anlam olmasından kaynaklandığı için tümcemiz bu sefer semantik açıdan çok anlamlıdır.

Doğru yanıt Alexius Meinong'dir.

Russell’ın dil kuramında temel aldığı sorunlar; eş göndergeli terimlerin yer değiştirmesi, gönderimsiz terimler, varlık savlarıdır.

Russell’a göre sözcüklerin bir araya gelerek oluşturdukları bir tümceyi anlamak için çok özel türde bir bilgiye sahip olmamız gerekir. Bu bilgi türü “tanışıklık yollu bilgi”dir. Bunu açıklamak için Russell bilgi üzerine daha genel bir ayrım yapar: “şeylerin bilgisi” ve “doğruların bilgisi”. Bir insanı bilmek ya da bir şehri bilmek “şeylerin bilgisi”ne örnek olabilir. Türkçe ’de genellikle bunu dile getirmek için “bilme” yerine “tanıma” fiilini kullanıyoruz. Örneğin “Ayşe Ali’yi tanıyor” tümcesinde bilinen ya da tanınan “şey” Ali’dir. Diğer yandan Ayşe Ali hakkında birçok doğru önerme de bilebilir: “Ali mühendislik okuyor”, “Ali 25 yaşında”, “Ali Eskişehir’i çok seviyor” türünde bilgiler Ali hakkındaki doğru önermelerdir.

Russell iki tür özel ad arasında kuramı açısından çok önemli olan bir ayrım yapar. Gündelik dilde sıklıkla kullandığımız “Ayşe” gibi insan adları, “Ankara” gibi yer adları, ya da “Neptün” gibi nesne adları türünde olanlara “olağan” özel ad der. Bunlar dışında kalan bir başka tür özel ad ise “mantıksal” özel addır. Gündelik dilde kullandığımız tek bir nesneye ya da insana gönderme yapma işlevi olan adlar “olağan” özel adlardır. Anımsayacağınız üzere Frege’ye göre bu tür özel adların iki semantik değeri vardı: anlam ve gönderme. Örneğin “Aristoteles” adının kullanım bağlamına göre bir anlamı vardır. Kişiler bu ada farklı anlamlar yükleyebilirler. Ancak iletişim kurmamızı sağlayan şey tüm bu kullanımlarda gönderme yapılan kişinin aynı olmasıdır.

Frege ve Russell bir yandan günümüzde neredeyse tüm üniversitelerde okutulan modern Niceleyiciler Mantığının  ya da diğer adıyla Yüklemler Mantığının  kurulmasına yol açmışlardır.

Bir şeyi dilin yardımına  başvurmadan ve hiçbir kavram kullanmadan bilebiliyorsak bu bilgi türü “doğrudan tanışıklık” yoluyla elde edilmiştir.