DİJİTAL KÜLTÜR

1973 yılında kişisel bilgisayarların atası kabul edilen Xerox Alto icat edilmiştir. Xerox Alto diğer bilgisayarlara göre çok daha kullanışlı ve normal ölçeklerdedir. Kullanıcının rahatça işlemlerini yapması için Douglas Engelbart’in icat ettiği fare de klavye ve ekranın yanına eklenmiştir. Bu bilgisayarın en büyük artısı ise işletim sistemidir. Grafik kullanıcı arayüzü (GUI) denilen bu sistem, diğer komut yazılarak kullanılan bilgisayarlardan farklı olarak görsel ögeler üzerine tıklanarak, menüler ve pencereler açılarak kullanılabilmektedir. Ekranda görülen veya tasarlanan her şey yazdırılabilmektedir. Diğer bilgisayarlara ethernet üzerinden bağlanabilmektedir. Fontlar ve imgeler düzenlenebilmektedir (Garfinkel, 2018). Xerox Alto kısaca çağdaş bilgisayarların atasıdır. Tek sorun, olasılıkla yüksek fiyatı nedeniyle yaygınlaşamamış olmasıdır. Devamında gelen Apple ve Microsoft gibi şirketler bayrağı devralmış ve sistemi geliştirerek 2000’li yıllara taşımışlardır. 

Soyut olan sayısal dünyanın insan uzuvları tarafından algılanması mümkün değildir. İnsan, etrafındaki radyo veya televizyon yayınlarının dalgalarını duyumsayamadığı gibi, bilgisayarın veya internetin de içerisindeki birler ve sıfırları bir aracı yardımı olmadan duyumsayamaz. Dolayısıyla bilgisayarların, doğası gereği insana ulaşabilmesi için ortamlandırılması gerekir. Bunu yapan aletlere de gerçeklik ortamlandırıcıları (Reality Mediator) denir. Gerçeklik ortamlandırıcıları, gerçekliğin görsel algısını zenginleştirebilen, eksiltebilen veya başkalaştırabilen sistemlerdir (Mann & Barfield, 2003). 

Gömülme kavramı yalnızca sayısal gerçeklik ile ilgili bir kavram değildir. Bir medyumu deneyimleyen kullanıcıların sanki orada, medyumun içerisinde bulunuyorlarmış gibi gerçeklik hissini deneyimlemesini belirten kavramdır (Wissmath et al., 2009). Örneğin bilgisayar oyunu oynayan bir kullanıcı, rakibi ona ateş ederken korunmak için bazen vücudunu sağa sola çekebilir. Korku filmi izleyen birisi, aniden karşısına çıkan korkunç görünümlü bir oyuncuyu gördüğü zaman yerinden zıplayabilir. Her iki eylem de evde veya sinema salonunda güvenli bir şekilde yapılıyor olmasına rağmen, tehlikeler gerçekten var olmamasına rağmen insanlar ona tepki vermektedir çünkü gerçekten o anda oyunun veya filmin içerisinde olduklarını hissetmektedirler. 

Sanal gerçekliğin doğasında bulunan ikinci kavram, mevcudiyet (presence) kavramıdır. İlk olarak 1980 yılında Marvin Minsky tarafından ortaya konan bu kavram, ortamın kullanıcılarının fiziksel olarak uzak noktalarda olmalarına rağmen “orada bulunma” hissiyatlarını dile getirmektedir (Wissmath et al., 2009). Örneğin sanal turizm yapılırken, kullanıcılar daha önceden çekilmiş 360 dereceli videolar içerisinde hareket etmekte ve birbirleri ile iletişim kurabilmektedirler. Çevrelerinden gelen görüntü ve ses uyarımlarına bağlı olarak bir dağın patikasında, deniz kenarında veya bir antik şehrin kalıntılarında bulunma hissiyatını deneyimlemektedirler. 

1990’lı yılların ortalarında ise Steve Mann taşınabilir bir bilgisayar ve başa takılan göstergeden oluşan bir sistem tasarlayarak ilk giyilebilir bilgisayarın mucidi olmuştur (Schmalstieg & Höllerer, 2016). Steve Mann’ın bu icadı yeni gerçeklikler açısından oldukça önemlidir çünkü insanların herhangi bir yerde, istediği zaman sayısal gerçeklikle etkileşime girebilmelerinin önünü açmıştır. 

Sayısal nesnelerin fiziksel dünyaya oturtulması için tetikleyicilere ihtiyaç vardır. Bu tetikleyiciler, artırılmış gerçeklik ile sayısal nesnelerin nerede, nasıl ve ne zaman ortaya çıkacağını belirlemektedirler: 

1. İşaretsiz tetikleyici: Sayısal nesne, sistem başlatıldığında ortaya çıkar. Örneğin akıllı telefon uygulama başlatıldığında kendiliğinden ortaya çıkar. Genellikle havada uçuyormuş gibi gözükür.

2. İşaretli tetikleyici: Karekod gibi bir işaretin telefon tarafından okutulmasından sonra ortaya çıkmaktadır 

3. Mekân ve/veya Yüzey Tanımlı: Uygulama başlatıldıktan sonra cihaz mekânı tarar ve haritasını çıkartır. Daha sonra sayısal nesneler mekâna yerleştirilir. 

4. Görüntü Tanımlı: Sisteme kaydedilmiş bir resim veya nesne tarandığı zaman ortaya çıkmaktadır. 

5. Radyo Sinyalleri: RFID, Bluetooth veya benzeri sinyaller sistemi çalıştırmaktadır. 

6. Konum Tanımlı (GPS): Kullanıcı dünya üzerindeki belli bir noktaya geldiği zaman çalışır. 

7. Cihaza bağımlı: Kiosk, akıllı ayna ve başüstü göstergeleri gibi büyük nesnelerle etkileşime girildiğine çalışmaktadır. 

8. Diğer: Sayısal dünyada tam bir sınır koymak mümkün değildir. Bir sosyal medya iletisi, e-posta veya takvimde belirlenmiş herhangi bir gün bile olabilmektedir. 

Azuma’ya (1997, s. 356) göre artırılmış gerçeklik için 3 kriterin sağlanmış olması lazımdır: 

• Fiziksel ve sanalı birleştirmelidir 

• Gerçek zamanlı olarak etkileşimli olmalıdır 

• Üç boyutlu olmalıdır 

Artırılmış gerçeklik de sanal gerçeklik gibi ortamlandırıcılar aracılığı ile duyumsanmaktadır. Sanal gerçeklikten farklı olarak bu aracılar kullanıcıyı dış dünyaya kapatmadan sayısal veriyi iletmektedir. 

Hesaplama makineleri gelişmesini sürdürürken, 18. yüzyılda Mekanik Türk adı verilen bir makine, Avrupa kıtasında ses getirmiştir. Macar mucit Wolfgang von Kempelen 1770 yılında izlediği illüzyon gösterisinden ilham alarak yarısı masa yarısı o dönemin Osmanlı kıyafetlerini giyen bir robot tasarlamıştır. Bu makine otomatik olarak karşısındaki bir oyuncu ile satranç oynamaktadır. Aralarında Napolyon, Edger Allen Poe, Benjamin Franklin gibi ünlü isimlerin karşısında pek çok oyunu kazanmıştır. Aslında cüce bir satranç ustası tarafından kullanılan makinenin dönemin ünlü isimlerini alt etmesiyle, mekanik (yapay) bir zekanın mümkün olup olmayacağına dair tartışmalar başlamıştır (Garfinkel, 2018). 

Teknik olarak ise sanal gerçekliğe yakın olarak üretilen ilk cihaz Sensorama’dır. Sinematograf Morton Heilig tarafından 1962’de üretilen bu cihaz, aslında bir çeşit çoklu duyumsama simülatörüdür. Kullanıcılar bir monitörün önüne oturarak daha önceden kaydedilmiş motosikletlerin , bisikletlerin ve bir helikopterden birini seçerek, kaydedilmiş deneyimi tekrar yaşamaktadır. 3 boyutlu görüntü ve stereo ses sistemine sahiptir ayrıca kullanıcıya koku ve rüzgar da üflemektedir. Sanal gerçeklikten en büyük farkı, kullanıcının pasif bir şekilde olan hiçbir şeye müdahale edememesidir (Gutiérrez A. et al., 2008). 

Abaküs:Hesaplamaya yarayan ilk teknoloji, MÖ 2500 yılları civarında Sümerlerde görülen Abaküs, he­saplamaya yarayan ve taşınabilir ilk alettir.

İlkel bir hesaplama aracı abaküsten sonra ortaya çıkan ve daha sofistike olan buluntu MÖ 1. yüzyı­la tarihlendirilen Antikythera Mekanizmasıdır. Bazı kaynaklara göre tarihin ilk bilgisayarı olarak geçmek­tedir. Bu alet tahta bir kutunun içerisinde 30’dan fazla birbirine kilitlenen bronz parçalardan oluşmaktadır. Bir krank kolu çevrilerek parçalar hareket ettirilmek­tedir. Hareket eden parçalar güneşin, ayın pozisyon­larını hesaplamaya yaramaktadır.

Nesnelerin interneti (IoT) kavramı mikroişlem­ciler, yazılımlar ve sensörler ile akıllı hale getiril­miş, hem birbirlerine hem de daha büyük sistem­lere bağlanabilen nesneler için kullanılmaktadır. Çok yüksek işlemcili bilgisayarlar yerine, küçük ve fonksiyonel araçların insanların ihtiyaçlarını gider­mesi için üretilmiş bir çözümdür. Sabah kullanı­cısının kalktığı saatte kahvesini hazır eden kahve makineleri, uzaktan kontrol edilebilen ev ısıtma sistemleri veya aydınlatma sistemleri, kullanıcısının günlük spor bilgilerini kaydedebilen bileklikler ör­nek olarak gösterilebilir.

CERN labora­tuvarlarında çalışan Tim Barners-Lee’nin HTTP (Hipermetin Transfer Protokolü) ve HTML’yi (Hipermetin Biçimlendirme Dili) icat etmesi ile beraber dünya çapında ağ ortaya çıkmıştır.

Teleskop bir teknolojidir. “Teknoloji insanlar ve dünya arasındaki ilişkiyi şekillendirmektedir ve farklı yollarla dünya ile karşılaşabilmeyi sağlamak­tadır”. McLuhan bu tip teknolojilerin insanın bir uzantısı olduğunu öne sürmektedir. McLuhan’a göre “teleskop gözün bir uzantısıdır”. “Duyuların birinin uzantısının düşünme ve eylem tarzını de­ğiştireceğini” öne sürmektedir. Dolayısıyla teleskop örneğinde olduğu gibi teknolojiler insanın algısını değiştirmektedir. Doğal olan yürümek yerine araba gibi teknoloji­ler kullanarak bir yerden bir yere gitmek, insanın eylem tarzını değiştirmektedir. McLuhan aynı za­manda elektronik medyanın, insan sinir sistemi­nin uzantıları olduğunu söylemektedir.

1985 yılı sanal gerçeklik açısından önemli bir yıl olmuştur. Scott Fisher, NASA araştırmacıları ile birlikte ilk üç boyutlu, bakış yönelimlerini ta­kip edebilen ve ticari olarak satılabilecek sanal ger­çeklik gözlüğünü geliştirmiştir. Aynı yıl Atari’den ayrı­lan Jaron Lanier ve Thomas Zimmerman da ticari olarak satılabilecek sanal gerçeklik eldivenleri, baş­lığa monte göstergeler (HMD) ve yazılım üretme­ye başlamışlardır.

Sanal gerçekliğin doğasında bulunan ikinci kavram, mevcudiyet (presence) kavramıdır. İlk olarak 1980 yılında Marvin Minsky tarafından ortaya konan bu kavram, ortamın kullanıcılarının fiziksel olarak uzak noktalarda olmalarına rağmen “orada bulunma” hissiyatlarını dile getirmektedir.

Fotoğrafın icadından hemen sonra ise stereoskopik görüntüleme ile ça­lışan sistemler üretilmeye başlan­mıştır. 1832’de ilk adımını Charles Wheatstone’un attığı çalışmalarda dürbün ile gözlük arası bir nesnenin içerisinden iki fotoğrafa bakarak ger­çeğe yakın bir üç boyut algısı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

İkinci dünya savaşı yıllarında ilk elektronik başüstü göstergeler (HUD – Bilgilerin önde bulunan cam yüzeyde görüldüğü sistemler), Havilland Mosquito gece savaş uçaklarında ortaya çıkmıştır. 1950’lerin sonlarında ise Amerikan Philco Şirketi, başlığa monte göstergeleri üretmiştir (HMD – bilgiler kaskın önünde bulunan cam siperlikten okunmaktadır). Sistemde kullanıcı kafasını hareket ettirdiğinde, farklı bir yerdeki kamera da aynı şekilde bakış yönünü değiştirmektedir. Böylece kullanıcı başka bir yerde olsa da başka bir yeri görebilmektedir. Bu sistem ayrıca dünyada ilk defa kurulan uzaktan varoluş sistemidir.

Gerçeklik Ortamlandırıcıları: Gerçekliğin görsel algısını zenginleştirebilen, eksiltebilen veya başkalaştırabilen sistemlerdir

Aracılı İletişim: Ses, mimik gibi doğal yollar yerine teknoloji ile üretilmiş bir ortam kullanılarak yapılan iletişimdir.