DİJİTAL KÜLTÜR

Mezopotamya’da ortaya çıkan buluntular insanların bilgiyi toplamak ve kaydetmek için MÖ 7500 yılından itibaren üç boyutlu formlardan yararlandığını göstermektedir. “Token” adı verilen bu formlar üç boyutludur ve kilden zarflar içerisine veya zarfların üzerine gömülü bir şekilde saklanmaktadırlar.

Aracılı İletişim: Ses, mimik gibi doğal yollar yerine teknoloji ile üretilmiş bir ortam kullanılarak yapılan iletişime aracılı iletişim denir.

Simülasyon bir nesne veya sistemin, maket ya da bilgisayar programı aracılığıyla yeniden üretilmesidir. Baudrillard’a göre “bir köken ya da bir gerçeklikten yoksun modeller aracılığı ile üretilmesine hiper (üst) gerçek yani simülasyon denilmektedir.

Gömülme kavramı yalnızca sayısal gerçeklik ile ilgili bir kavram değildir. Bir medyumu deneyimleyen kullanıcıların sanki orada, medyumun içerisinde bulunuyorlarmış gibi gerçeklik hissini deneyimlemesini belirten kavramdır

Sayısal gerçekliğin ilk defa bilgisayar sistemleri ile birleşmesi Ivan Shuterland tarafından gerçekleştirilmiştir. Görünüşü ve ağırlığı sebebiyle Demokles’in Kılıcı (1968) yakıştırması yapılan bu sistem, bilgisayarda üretilmiş şekilleri camın üzerine yansıtarak gerçek dünyada konumlandırmaktadır.

1984 yılında yeni bir terim insan hayatına girmiştir: Siber Uzay (Cyberspace). Amerikalı bilimkurgu yazarı William Gibson’un “Neuromencer” isimli romanında geçen bu terim etkileşimli ve içine gömülebilinen sayısal bir mekânı tasvir etmektedir.

Sanal gerçeklik en temel tanımı ile “kullanıcının pozisyon ve hareketlerini hissedebilen ve bir veya daha fazla duyuya gelen bilgi akışını değiştiren veya zenginleştiren, kullanıcıya zihinsel olarak gömülme veya orada bulunma hissi veren etkileşimli simülasyonlar ortamıdır” (Sherman & Craig, 2003, s. 13).

Sanal gerçekliğin doğasında bulunan ikinci kavram, mevcudiyet (presence) kavramıdır. İlk olarak 1980 yılında Marvin Minsky tarafından ortaya konan bu kavram, ortamın kullanıcılarının fiziksel olarak uzak noktalarda olmalarına rağmen “orada bulunma” hissiyatlarını dile getirmektedir (Wissmath et al., 2009).

Teknik olarak ise sanal gerçekliğe yakın olarak üretilen ilk cihaz Sensorama’dır. Sinematograf Morton Heilig tarafından 1962’de üretilen bu cihaz, aslında bir çeşit çoklu duyumsama simülatörüdür.

İlkel bir hesaplama aracı abaküsten sonra ortaya çıkan ve daha sofistike olan buluntu MÖ 1. yüzyıla tarihlendirilen Antikythera Mekanizmasıdır. Bazı kaynaklara göre tarihin ilk bilgisayarı olarak geçmektedir. Bu alet tahta bir kutunun içerisinde 30’dan fazla birbirine kilitlenen bronz parçalardan oluşmaktadır. Bir krank kolu çevrilerek parçalar hareket ettirilmektedir. Hareket eden parçalar güneşin, ayın pozisyonlarını hesaplamaya yaramaktadır.

Antik çağda Antikythera gibi bir örnek olmasına rağmen, Orta Çağ döneminde bilgisayar gelişimi yavaşlamıştır. Avrupa karanlığa gömülmüşken, İslam coğrafyasında El Cezeri (1136-1206) gibi bilim insanları otomatikleşme ve sibernetik gibi alanlarda öncül çalışmalara el atmışlardır. İsmail Cezeri’nin Fil Saati, Fakih Saati ve Kale Saati gibi çalışmaları öne çıkmaktadır. Özellikle Kale Saati çok ilginçtir. Yaklaşık 3,5 metre yüksekliğinde olan ve su ile çalışan bu saatin zamanı göstermek haricinde astronomi ile ilgili bilgileri de verdiği görülmektedir. Can alıcı noktası ise tekrar programlanabilir bir yapı olmasıdır.

Vannevar Bush, 1945’te yazdığı makalesinde bilgisayarlar ile yapılabileceklerin olasılıklarını o günün mevcut bilimsel gelişmeleri ışığında değerlendirmiştir. Özetlendiğinde; 21. yüzyılın sayısal kameralar, bilgisayar ekranları, tarayıcılar, makine görüşü, fotoğrafik yazıcılar, ses kaydı, sesli komut, ses ile yazı yazdırma, ekrana çizim yapabilen kalemler ve beyin bilgisayar etkileşiminden bahsettiği görülmektedir. Memex adını verdiği bir sistemde ise bilinen tüm bilgiler mikrofilmlere alınmıştır. Kullanıcı bir masanın üzerindeki ekran aracılığı ile tüm bilgilere erişebilmekte, onları düzenleyebilmekte, çıktı alabilmekte, not düşebilmektedir. Ayrıca gerektiğinde tekrar geri dönüp bu bilgilere nasıl ulaştığını da denetleyebilmektedir (Bush, 1945). Memex fikri aslında bugünkü internete bağlı bir bilgisayarı andırmaktadır.

Artırılmış gerçeklik, sanal gerçeklikten farklı olarak fiziksel dünyadan kopmamaktadır. Aynı anda hem fiziksel dünya deneyimlenirken hem de sayısal nesneler fiziksel dünya ile bir arada var olmaktadırlar. Bu yüzen artırılmış gerçekliğin kullanım alanı, fiziksel evren kadar geniştir. Kullanıcılar fiziksel dünyadan kopmadan sayısal enformasyonu deneyimlemektedirler. Azuma’ya (1997, s. 356) göre artırılmış gerçeklik için üç kriterin sağlanmış olması lazımdır: • Fiziksel ve sanalı birleştirmelidir • Gerçek zamanlı olarak etkileşimli olmalıdır • Üç boyutlu olmalıdır.

Artırılmış gerçeklik de sanal gerçeklik gibi ortamlandırıcılar aracılığı ile duyumsanmaktadır. Sanal gerçeklikten farklı olarak bu aracılar kullanıcıyı dış dünyaya kapatmadan sayısal veriyi iletmektedir.

Milgram ve Kishino’nun sanallık skalası incelendiği zaman konunun iki aykırı uç arasında yer aldığı gözlemlenmektedir. Skalanın en sol tarafında yer alan fiziksel dünya, hiçbir sayısal izin bulunmadığı, insanın yaşadığı fiziksel dünyadır. Skalanın en sağında ise tam tersine, her şeyin sayısal olduğu taraf gözükmektedir. Arada kalan bölüm, artırılmış gerçeklik ve sanallık olarak iki bölüme bölünmüştür. Sol tarafta kalan artırılmış gerçeklik kısmı, fiziksel dünyanın üzerine sayısal enformasyonun yüklenmesi ile oluşur. Bu enformasyon sağa doğru gidildiğinde artar ve sanal bir dünyanın içerisinde fiziksel nesnelerin bulunduğunu gösterir. Fiziksel dünyadan tamamen kopulduğu zaman, sadece sayısal olan ve fiziksellikle teması kalmamış olan sanal dünya başlamaktadır. Tamamen fiziksel olan dünya ile tamamen sanal olan dünyanın arasında kalan bölüme ise karma gerçeklik denilmektedir.

Sayısal gerçekliğin ilk defa bilgisayar sistemleri ile birleşmesi Ivan Shuterland tarafından gerçekleştirilmiştir. Görünüşü ve ağırlığı sebebiyle Demokles’in Kılıcı (1968) yakıştırması yapılan bu sistem, bilgisayarda üretilmiş şekilleri camın üzerine yansıtarak gerçek dünyada konumlandırmaktadır (Peddie, 2017). Dolayısıyla aynı zamanda ilk artırılmış gerçeklik gözlükleridir.

Simülasyon bir nesne veya sistemin, maket ya da bilgisayar programı aracılığıyla yeniden üretilmesidir. Baudrillard’a göre “bir köken ya da bir gerçeklikten yoksun modeller aracılığı ile üretilmesine hiper (üst) gerçek yani simülasyon denilmektedir” (Baudrillard, 2011, s.13). Sayısal bir ağaç imgesinin benzediği bir aslı vardır ancak bir kökenden yoksun olarak üretilmektedir. Fiziksel hiçbir ağaç ile bağlantısı kalmamıştır. Bu da bir üst gerçeklik oluşturmaktadır. Yani sayısal dünya kendi gerçekliğini yaratmaktadır.

Sayısal nesnelerin fiziksel dünyaya oturtulması için tetikleyicilere ihtiyaç vardır. Bu tetikleyiciler, artırılmış gerçeklik ile sayısal nesnelerin nerede, nasıl ve ne zaman ortaya çıkacağını belirlemektedirler.

İşaretli tetikleyici: Karekod gibi bir işaretin telefon tarafından okutulmasından sonra ortaya çıkmaktadır.

Artık var olmayan eserlerin tekrar müzelere yerleştirilmesi görevini sırtlayan artırılmış gerçeklik, üretim alanında da bunun tam tersini yapabilmektedir. Bilgisayar destekli olarak üretilmiş, hiç var olmamış tasarıları da insanlar için fiziksel dünyada konumlandırabilmektedir. Bu, üretim süreçleri için yeni bakış açıları ve süreçler doğurmaktadır. Bu tip tasarıların görselleştirilmesi pek çok alanda önemli olsa da mimari gibi büyük boyutlu projelerde iş yapım süreçlerini kısaltırken, aynı zamanda malzeme ve iş gücünden tasarruf sağlamaktadır. Bir mimari projenin görselleştirilmesi aşamasında maketlerden yararlanılmaktadır. Maketlerin artı yönleri olsa da boyutları çok küçüktür. Sanal gerçekliğin devreye girmesi ile bilgisayar destekli hazırlanan çizimler görüntülenebilir hâle gelmiştir ancak onların da fiziksel dünya üzerine karşılıkları yoktur. Artırılmış gerçeklik ise, tasarlanmış herhangi bir yapının dünya üzerindeki gerçek koordinatlarında, gerçek boyutlarında görüntülenmesini sağlayabilmektedir. Mimarlar yapının çevre ile ilişkisini yerinde, tam zamanlı olarak inceleyebilmektedir. Bu çözüm sadece mimarlar için değil, yapıyı inşa edecek mühendis ve işçiler için de olanaklar sunmaktadır. Binanın üç boyutlu bitmiş hâlinin sayısal versiyonu görselleştirilebilmekte, değişiklikler ana plan üzerinden kontrol edilebilmekte ve çalışanlar yönlendirilebilmektedir.

1950’lerin sonlarında  Amerikan Philco Şirketi, başlığa monte göstergeleri üretmiştir (HMD – bilgiler kaskın önünde bulunan cam siperlikten okunmaktadır). Sistemde kullanıcı kafasını hareket ettirdiğinde, farklı bir yerdeki kamera da aynı şekilde bakış yönünü değiştirmektedir. Böylece kullanıcı başka bir yerde olsa da başka bir yeri görebilmektedir. Bu sistem ayrıca dünyada ilk defa kurulan uzaktan varoluş sistemidir.