DEVLET BÜTÇESİ

Bütçenin tarihi gelişiminde bütçe hakkı parlamentoların kamu gelirleri ile kamu harcamaları üzerindeki yetkilerinin tanınmasıyla ortaya çıkmış, ülkelerin demokratik ve parlamenter sistemlerde kaydettikleri gelişmeye uyum sağlayacak bir şekilde gelişmiştir. Bu bakımdan tarihi gelişimine baktığımızda bütçenin, devletlerin karşılaştıkları ekonomik ve mali güçlüklerin bir sonucu ve demokratik toplumun bir ürünü olduğu söylenebilir.

Maliye idaresi ile devlet hazinesi bakımından görülen bu durumu bütçe hakkının doğuşu ve gelişmesi bakımından da görmek mümkündür. Bütçenin tarihi gelişiminde bütçe hakkı parlamentoların kamu gelirleri ile kamu harcamaları üzerindeki yetkilerinin tanınmasıyla ortaya çıkmış, ülkelerin
demokratik ve parlamenter sistemlerde kaydettikleri gelişmeye uyum sağlayacak bir şekilde gelişmiştir. Bu bakımdan tarihi gelişimine baktığımızda bütçenin, devletlerin karşılaştıkları ekonomik ve mali güçlüklerin bir sonucu ve demokratik toplumun bir ürünü olduğu söylenebilir. Bütçe hakkı ile ilgili gelişmeler İngiltere’de başlamış, oradan
Avrupa ve Amerika’ya sıçramış ve böylece dünyaya yayılmıştır.

Bütçelemenin tarihi gelişmesinde “bütçe hakkı” olarak adlandırılan kavramın büyük bir önemi vardır. Bütçe hakkı parlamentoların kamu geliri ile kamu harcamaları üzerindeki yetkilerinin tanınması olarak açıklanabilir. Bir başka deyişle halkın parlamentolar aracılığı ile kamu gelir ve giderlerini belirleme hakkıdır. Devlet bütçesi kavramının gelişimi, dünyada demokratik hakların elde edilmesinin bir başlangıcı olmuştur. Büyük mücadeleler, toplumsal ayaklanmalar ve savaşlar sonucu elde edilmiş olan bütçe hakkı, halkın demokratik haklarının belki de ilk örneği olmuştur.

Vergileri onaylama hakkını kesin olarak Parlamento’ya veren 1689 tarihli Haklar Bildirgesi (Bill of Rights) kabul edildi. Haklar Bildirgesinde “…bundan böyle, parlamento tarafından onaylanmadıkça ve bu onay ilân edilmedikçe hiç kimse vergi, hediye, katılma payı ya da bağış adı altında bir ödemeye zorlanamaz ...” hükmüne yer verildi.

Bütçelerde uygulama alanına konulan genellik ve yıllık olma ilkelerinden sonra 1802 yılında bütçe kanununa ekli gelir ve gider cetvelleri bulundurulması yöntemi getirilmiş, devlet bütçelerinin yayımına başlanmıştır. Böylece bütçelerin hazırlanmasında birlik ilkesi de sağlanmış ve bütçe hakkının üç unsuru da ortaya çıkmıştır.
İngiltere’de bütçe 1822 yılında “Hazine Şansölyesi” (Chancellor of the Exchequer) tarafından parlamentoya sunulmaya başlanmıştır. 1822 yılı
bütçe hakkının tam ve mükemmel bir şekilde kullanılmaya başlandığı yıl olarak, modern bütçelerin başlangıcı sayılabilir.

Vergide yükümlü rızasının aranması Fransa’da geleneksel bir ilkeydi. Fakat yavaş yavaş bu ilkeden sapılmış ve krallar keyfi vergiler koymayı alışkanlık edinmişlerdi.

14.07.1789’da gerçekleşen Büyük Fransız İhtilali ile birlikte derebeylerin, kilisenin sahip olduğu vergileme yetki ve ayrıcalıkları kaldırılmış ve kurucu meclis tarafından hazırlanan İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirgesi’nde “… kamu gücünün sürdürülmesi ve idare giderleri için ortak bir vergi alınması zorunlu olup, bu vergi bütün yurttaşlara adil biçimde dağıtılmalıdır... bütün yurttaşların kendileri ya da temsilcileri aracılığı ile ortak verginin gerekliliğini saptamak, buna serbest biçimde rıza göstermek, kullanılmasını izlemek, miktarını, matrahını, tarh usulünü belirleme hakkı vardır ...” ilkeleri yer almıştır.

1982 Anayasasının 1961 Anayasasına göre kabul ettiği asıl önemli değişiklik kesin hesap kanunu ile ilgilidir. Gerçekten, kesin hesap kanunu tasarıları, ilgili mali yılsonundan itibaren en geç yedi ay sonra Bakanlar Kurulunca TBMM’ne sunulacaktır. Sayıştay, kesin hesap kanunu tasarısının verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde “genel uygunluk bildirimini” TBMM’ne sunacaktır. Böylece, bir önceki mali yıla ait kesin hesap kanunu
tasarısı, yeni yıl bütçe kanunu tasarısı ile birlikte karara bağlanacaktır. Bu hükümlerle, 1982 Anayasası, TBMM’nin bütçe hakkının sırf gelecek yıl bütçe tasarıları üzerinde değil, uygulanmış bütçeyle ilgili kesin hesap sonuçlan üzerinde de etkin bir şekilde kullanılması olanağını hazırlamıştır.

Cumhurbaşkanına “Uygun bulmadığı kanunları bir daha görüşülmek üzere ....... gün içinde gerekçesi ile birlikte Meclise geri vermek” yetkisi tanınmakla beraber. 1924-1961 ve 1982 Anayasaları ile “Bütçe kanunu bu hükmün dışında” tutulmuştur.

Bütçe: Belirli bir dönemdeki gelir ve gider tahminleri
ile bunların uygulanmasına ilişkin hususları gösteren
ve usulüne uygun olarak yürürlüğe konulan
belgeyi ifade eder

Türkçedeki “bütçe” kavramı Fransızca “bougette”
isminden evrilen İngilizce “budget” terimine
dayanmaktadır. Latince “bulga” (fazlalık)
kelimesinden Fransızca’da çanta, cüzdan veya kese
anlamına gelen “bouge” ya da “bougette” kelimesi
türedi. Bu terim, Fransızca konuşan Normanlar
İngiltere’yi yönetirken 1400 ile 1450 yılları arasında
İngiltere’ye geçti ve paraları tutmak için kullanılan
bir kese ya da çantayı ifade etmek için kullanıldı.

1733’te İngiltere Kralı I. George’un
Başbakanı Robert Walpole, Kraliyet’in önerilen
harcamaları hakkındaki görüşmelerin başlatılmasından
“bütçenin açılması” olarak söz etmeye başladı.
Bu kullanım devam etti ve yavaş yavaş bütçe
kavramı, çantanın kendisinden ziyade çantanın
içeriğindeki maliye dokümanlarını ifade etmek
için kullanılmaya başlandı. 1800 yılından itibaren
bu kullanım İngiltere’de genel olarak kabul edildi.
İzleyen yıllarda bu kavram Türkiye de dâhil olmak
üzere pek çok ülke tarafından benimsendi.

1787 yılında Parlamentoda Konsolide Fon Yasasının (Consolidated Fund Act) kabul edilmesiyle İngiltere’de bütçeler, kaynaklarına bakılmaksızın tüm devlet gelir ve giderlerini kapsayacak şekilde hazırlanmıştır. Böylece İngiliz bütçesinde günümüzde de uygulanan bu yasa ile bir yandan genellik ilkesi, öte yandan yıldan yıla değişen, her yıl yeniden değerlendirilen giderlerle, değişmez giderler birbirinden ayrılmıştır.

Restorasyon Dönemi: Fransa’da 1814’te Napolyon’un
devrilmesinden 1830 yılının Temmuz Devrimi’ne kadar
süren monarşinin tekrar güç kazandığı dönem.

Fransız parlamentosu hiçbir devirde 3. Cumhuriyet
Devrinde olduğu kadar bütçe hakkına ve
bütçe görüşmelerine önem vermemiştir. Şu kadar
ki, 3. Cumhuriyetin sonuna doğru 1934-36’da parlamento
bütçe hakkından yavaş yavaş yürütme organı
lehine vazgeçmiş ve II. Dünya savaşı sırasında,
1940 yenilgisinden sonra kurulan Vichy Hükümeti Devrinde, bütçe hakkı tamamen yürütme organına
geçmiştir. Savaştan sonra bile bu durumdan derhal
dönülememiş, 1946 Anayasasıyla “bütçeyi Millet
Meclisi onaylar” hükmü ile esas ilkeye dönülmekle
beraber, giderleri artırma konusunda parlamentonun
hakları sınırlanmıştır.

Türkiye’de bütçelemenin gelişimini; Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki 1839 Tanzimat Fermanı ve 1876 Anayasası ile Cumhuriyet dönemindeki 1924 Anayasası, 1961 Anayasası ve 1982 Anayasası’nın getirdiği yenilikler kapsamında değerlendirebiliriz.

1876’da ilan edilen ilk Anayasa’da vergi ve bütçe
hakkı kısmi bir şekilde Mebusan Meclisi ile Ayan
Meclisinden kurulu “Meclis-i Umumi” ye verilmiştir.
Batı demokrasilerinde olduğu gibi, kanuni
dayanağı olmaksızın kimseden vergi, resim adı altında
para tahsil edilmemesi, Devlet gelir ve masraflarının
her yıl bütçe kanunu ile bölüm bölüm
onaylandıktan sonra yerine getirilmesi hakkında
açık hükümler içeren Anayasada, ayrıca vergilerin
tahsilinde bütçe kanunu ile her yıl yeniden izin
verilmesi esası da yer almaktaydı. Bütün bunlara
rağmen en geniş yetkiler hükümdara tanınmış, bu
bakımdan yasama meclisi adeta bir danışma organı
durumuna getirilmiştir.

Soğuk Savaş: İki süper güç olan ABD ile Sovyetler
Birliği’nin arasında 1947’den 1991’e kadar devam etmiş
olan uluslararası siyasi ve askeri gerginliktir.

"Bütçe hakkı ile ilgili gelişmeler İngiltere'de başlamış, oradan Avrupa ve Amerika’ya sıçramış ve böylece dünyaya yayılmıştır." cümlesindeki boşluğa aşağıdakilerden hangisi gelmelidir

İngiltere bütçe hakkının gelişimi konusunda örnek olan ilk ülkedir