Harcama-Gelir Tahminleri, Politika ve Program Analizleri

Harcama ve gelir tahminlerine etki yapan faktörler şunlardır:

• Politik
• Hukuki 
• Ekonomik 

1. Kantitatif (sayısal veya nicel) yöntemler
2. Kalitatif (sayısal olmayan veya nitel) yöntemler

Nitel yöntemler;

1. Daha önce hiç verilmemiş hizmetlerde ve yeni programlarda, yeni vergi uygulamalarında,
2. Nicel verilerin yeri kadar olmadığı ve geçmiş verilerin yetersizliğinde,
3. Ani ve önemli değişikliklerin yaşandığı dolayısıyla geçmiş verilerin anlamlarını yitirdiği durumlarda kullanılmaktadır.

• Yargıya dayalı (judgmental) tahmin yöntemi
• Birim maliyet dayalı (accounting identity based) tahmin yöntemi

Yargıya dayalı tahmin yöntemi;

1. Kamu hizmetleri ve kamu programları hakkında yeterli bilgi ve deneyimin olmadığı durumda,
2. Aynı gerekçelerle bazı yeni gelir kaynaklarının tahmininde,
3. Matematiksel yöntemlerin (nicel yöntemler) ölçemediği ve dolayısıyla bir tahmin üretemediği durumlarda,
4. Tahmin yapmak için zamanın kısıtlı olduğunda durumlarda kullanılır.

• Bir koordinatör veya moderatör birçok uzmanla görüşüp tahmin edilecek konu ile ilgili görüşleri alır. Uzmanların birbirleri ile konu üzerinde tartışmaları ve konuşmaları yasaktır. Hatta uzmanların kim oldukları bilinmez.
• Yönetici, uzmanlardan gelen tüm görüşleri toplar ve bu görüşlerden bir rapor hazırlar. Raporda uzmanlardan gelen tahminlerin ortalamasını veya en yaygın olanını belirtir.
• Söz konusu rapor daha sonra uzmanlara yollanır ve yeni tahminleri istenir.
• Uzmanlar rapora göre tahminlerini değiştirebilir veya aynı tahminde ısrar edebilirler.
• Bu süreç, bütün uzmanların görüşlerinin birbirine yakınlaştığı noktaya kadar devam eder.

Bu teknik uzman kişilerin bir araya gelip toplanarak ortak bir tahmin üretmelerine dayanmaktadır. Beyin fırtınası toplantıda her uzmanın aklına gelen tüm görüşleri ortaya koymasına dayalıdır. 

Beyin fırtınası Delphi tekniğine göre daha hızlı tahmin yapılmasını sağlar. Ancak bazı durumlarda beyin fırtınası istenmeyen sonuçlar da üretebilmektedir. Özellikle toplantıya katılan uzmanların ast-üst ilişkisi içinde olması halinde veya bazı uzmanların tartışmayı yönlendirecek biçimde baskın olması halinde veya bazı uzmanların diğerlerinin görüşlerinden farklı tahminleri üretmeye çekinmesi durumunda beyin fırtınası tekniği istenen sonuçları üretmez.

Yöntemde amaç, öncelikle tahminlere esas olacak birim maliyeti hesaplamaya çalışmaktır.

1. Basit yöntem
2. Zaman serisi yöntemi
3. Nedensel tahmin

Nicel yöntemler içerisinde, yaygın olarak kullanılan ve çok fazla teknik bilgi gerektirmeyen basit yöntem, harcama tahminlerinden daha çok gelir tahminlerinde kullanılır.

1. Genellikle tahmin edilecek harcama veya gelirin geçmiş yıl rakamları esas alınır. Geçmiş yıl rakamı üzerinde çeşitli yöntemlerle oynama yapılarak tahmin yapılabilir.
2. Geçmiş birkaç yılın ortalaması tahmin olarak kabul edilebilir.
3. Geçmiş yılların ortalama artış oranı, geçmiş yılın rakamını arttırmakta kullanılır.

1. Tahmin edilecek yıllardaki, ekonomik, sosyal ve diğer gelişmeleri tamamen göz ardı etmesidir.
2. Basit aritmetik ortalamanın hesabında, standart sapmanın oldukça yüksek olması halinde ortalamanın temsil gücünün oldukça düşmesidir. Buna bağlı olarak yapılan tahminlerde de hata payı oldukça yüksek olacaktır.
3. Geçmişteki ortalama eğilimin gelecekte de devam etmesi varsayımına dayanmasıdır. Bu varsayımın geçerli olmaması halinde tahminler oldukça önemli sapmalara uğrayacaktır.

Zaman serisi yöntemi, tahmin edilecek değişkendeki geçmiş yıl verilerini ele alıp bu verilere dayalı olarak çıkan trendin devam edeceği varsayımına dayalıdır.

• Hareketli ortalamalar tekniği
• Exponential smoothing tekniği
• ARMA (autoregressive and moving average)
• Box-Jenkins tekniği

Hareketli ortalamalar yöntemi en basit zaman serisi tekniğidir. Kolaylıkla hatta bilgisayarlar bile kullanılmadan buna dayalı tahmin yapılabilmektedir. Hareketli ortalamalar tekniğinin esası, geçmiş yıllar verilerinin ortalamalarının alınması ile verilerdeki tesadüflüğü ve mevsimselliği ortadan kaldıracağı düşüncesine dayanmaktadır. Hareketli ortalamalar tekniğinde, belirli bir yıl aralığı ortalamaya esas alınır. Böylece, hareketli ortalama trendi ortaya çıkar. Bu trendin devam aynen devam edeceği varsayılarak, gelecek yıl gelir tahmini yapılmış olur.

Exponential smooting tekniği (üstsel düzeltme tekniği), yakın geçmişe tahminlerde daha fazla ağırlık verme olanağı vermektedir.

ARMA tekniğinin verilerdeki trendle ilgili iki varsayıma göre iki ayrı tipi bulunmaktadır;

1. Otoregresiv (autoregressive, AR): Geçmiş verilerin doğrusal trendinin bir bileşimi olduğunu varsaymaktadır.
2. Hareketli ortalamalar (moving average, MA): Tahminleri, geçmişteki hata terimlerinin bir bileşimi olduğunu varsayar. 

Box-Jenkins tekniği, ARMA tekniğinde hangi tipin (AR mı?, MA mı?) daha uygun olduğunun test etmektedir.

Nedensel tahmin tekniği, tahmin edilecek değişkeni etkilediği düşünülen başka değişkenler ile istatistiksel ilişkilerinden yararlanmaya çalışır.

1. Regresyon analizi
2. Ekonometrik modeller

Regresyon analizi, harcama tahminlerinden daha çok gelir tahminlerinde kullanılmaktadır. Regresyon analizi, bağımlı değişken (tahmin edilecek değişken) ile onu etkilediği düşünülen bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiyi araştırmaktadır. Regresyon analizi oldukça fazla sayıda değişkene ait uzun yıllara dayalı verilere ihtiyaç duyar. Tahmin edilecek değişkeni etkilediği düşünülen tüm değişkenlerin analize dahil edilmesi gerekmektedir. Ancak bu biçimde tahminlerin isabet derecesi artmaktadır. Ancak değişken sayısı arttıkça da analizde bazı sorunlar ortaya çıkmaktadır. Çünkü değişkenler arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişkiler bulabilmek daha güçleşmektedir.

Ekonometrik modeller de regresyon analizine dayalıdır. Ancak aralarındaki temel farklılık, regresyon modelinde tek bir fonksiyonda bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında ilişki araştırılırken ekonometrik modellerde birden çok fonksiyon ve bunların birbirleri ile ilişkileri de analiz edilmekte ve buna dayalı tahminler üretilmektedir. Regresyon tekniğinde bağımsız değişkenler tamamen analiz dışında belirlendiği varsayılırken ekonometrik modellerde model içinde başka fonksiyonlar tarafından belirlenmektedir.

Politika ve program analizleri; kamusal hizmetlerle ilgili, devletin ne yaptığının ve devletin yaptıklarının maliyetlerinin bilinmesi isteğinden ortaya çıkmıştır.

Politika analizleri;

• Politikaların amaçlarının belirlemek ve sınıflamak,
• Bütçelerle birlikte kullanıldığında, kamu fonlarını kullananların performans denetimlerini sağlamak için kullanılmaktadır.

Program değerlemesi kamu hizmetlerinin etkilerinin araştırılmasıyla ilgilenir. Program değerlemesi, programların maliyetleri ve sonuçları (sosyal faydaları) konusunda oldukça önemli bilgiler sağlar. Böylece daha sonraki yıllarda yapılacak analizlere de ışık tutacaktır.

Program analizleri aynı zamanda hizmetlerin sunum alternatiflerinin belirlenmesinde kullanılabilmektedir.

• Analizciler program ve politika kararlarının alınmasında kullanılacak bilgileri toplarlar, değerlendirirler ve özetlerler.
• Analizciler bu bilgileri karar alıcıların değerlemesine olanak sağlayan anahtar kavramlar üzerinde organize ederler.

• Etkinlik (eficiency) ölçüleri
• Etkenlik (effectiveness) ölçüleri
• Verimlilik (productivity) ölçüleri
• Eşitlik (equity) ölçüleri

Etkenlik belirli bir kamu programının istenen hedefle gerçekleşen arasındaki ilişkidir.

Etkinliğin ölçümü ise alternatifler arasında karşılaştırmayı veya dolaylı olarak kamusal fonların özel kesimde bırakılması halinde ortaya çıkacak fayda ile kamu kesiminin kullanılması halinde ortaya çıkacak faydanın karşılaştırılmasını gerektirmektedir. Etkinlik en az kaynakla, en fazla sosyal yararın sağlanması anlamındadır.

Verimlilik bir programda kullanılan girdi çıktı ilişkisidir.

Verimlilik ölçüsü, kamu kesiminde daha çok girdilerle yapılan işler arasındaki ilişkiyi kurmaya çalışır.

Eşitlik ölçüsü ise kamu programından elde edilen net kazançların bireyler arasındaki dağılımı ile ilgilidir. Eşitlik ölçüsü çeşitli gelir gruplarının kamu hizmetlerinden elde ettiği faydaları araştırmayı gerektirir. Program faydalarının belirli bir eşitlik kavramına göre bireyler arasındaki dağılımının adil olması hedeftir.

Bireyler arası gelir dağılımının bir ölçüsü olarak Lorenz eğrisi ve ilişkili GINI katsayısı kullanılmaktadır. İtalyan ekonomist ve istatistikçisi Corrado Gini tarafından geliştirilen bu katsayı veya toplanma oranı 0 ile 1 arasında çıkan ondalık bir değerdir. Başka bir deyişle, katsayı, mutlak eşitlik doğrusu ile Lorenz eğrisi arasında kalan alanın, mutlak eşitlik doğrusu altında kalan üçgenin alanına oranıdır.

Belirli bir kamu hizmetinin veya kamu yatırım projesinin sosyal faydaları ile sosyal maliyetlerinin karşılaştırılması ile bir sonuca ulaşmaya çalışmak, fayda maliyet analizi ile mümkündür. Bu teknikte, projenin veya hizmetin öncelikle faydalarının ve maliyetlerinin belirlenmesi, bunların yıllar itibariyle değerlerinin tahmin edilmesi daha sonra ise yıllar itibariyle fayda ve maliyetlerin bugünkü değerlere indirgenmesi ve son olarak da karar alınması gerekir. Bu teknik, maliyetlerin ve faydaların para birimi cinsinden ifadesini gerektirmektedir.

Bu teknik, belirli bir kamu hizmetinin veya projesinin maliyetini parasal olarak ifade eder ancak sonuçları veya projenin çıktılarını parasal olarak ölçmez.

Fayda maliyet analizinin, maliyet etkenlik analizine göre üstün yanı, alternatif projeler arasında karşılaştırma yapabilmesidir.

Yöneylem araştırması bir sorunun çözümünde farklı yolların sonuçlarını analiz eder. Sürekli tekrarlanan işlerdeki insan-makine sistemleri ile ilişkili olarak bilim sel yöntemlerle karar alma tekniği olarak tanımlanabilir.

Yöneylem araştırmasında amaç, belirlenmiş çıktıların (üretimin) maksimize etmek veya belirli girdilerin (maliyetlerin) minimize etmektir.

• Doğrusal programlama
• Kuyruk teorisi
• Monte Karlo
• Oyun teorisi

Stratejik analize örnek olarak senaryo yazma gösterilebilir. Senaryo yazma gelecekteki olası olayların spekülatif değerlendirmelerini yapar ve bunlara göre analizleri farklılaştırır.

Stratejik analiz kamu kurumlarının değişen ekonomik, sosyal, politik koşullara uyumlarının araştırılması ve geliştirilmesinde kullanılabilmektedir. İstenen amaçlar doğrultusunda, kamu kurumlarının nasıl değişmesi gerektiğini ortaya koymaya çalışır.

• Programların birden çok amaca hizmet etmesi ve bunların analizlere dahil edilememesi,
• Nedensel ilişkiler,
• Fayda ve maliyetlerin tanımlanması,
• Kamusal programların faydalarının belirlenmesindeki önemli sorunlar,
• Kamusal programların gelir veya refah dağılımına etkileri.