Devlet Bütçesi Özellikleri ve İşlevleri

Bütçe kavramı; devletin gelir ve gider belgeleri, yürütmenin bulduğu mali kaynaklarla bu kaynakların kullanılma gereksinmesini kapsamaktadır.

Bütçe terimi modern anlamı olarak 1733 yılından itibaren, mali planlarını bir çanta (cüzdan da) taşıyan (saklayan) hazine bakanı düşüncesini ifade etmektedir. Ayrıca bu çantanın “haber demeti” ya da “-mali- haber demeti” olarak da kullanılması söz konusudur.

Türk Dil Kurumuna göre, bütçe: “Devlet ve öteki kuruluş veya toplulukların belirli bir dönem içindeki gelir ve giderlerinin oranlama niceliklerini önceden belirleyen, onaylayan ve bu işlemlerin yapılmasına izin veren kanun veya karar olarak” tanımlanmıştır.

OECD ye göre bütçe, hükümetin yıllık ve çok yıllı hedeflerine nasıl öncelik vereceğini ve bu hedeflere nasıl ulaşacağını gösteren merkezi bir politika belgesidir.

Yüzyıllar boyunca Parlamentolar hükümetlerin aldığı para miktarını kısıtlamak için hareket etmişlerdir. İşte bütçenin mali ve iktisadi fonksiyonları bu ilişkinin temelinde ortaya çıkmıştır.

Dünya tarihinde ilk bütçelerin yapılma nedeni, devletin hangi hizmetleri yapacağını ve bu hizmetlere halkın katkısının ne olacağını belirlemek arzusudur. Bu nedenle de bütçenin ortaya çıkışının temel nedeni “siyasal”dır.

Bütçenin siyasi işlevi sadece demokratik ülkelerde geçerlidir. Çünkü halkın isteklerinin ve rızasının bütçelerde yer bulabilmesi ancak demokratik hakların kullanımıyla gerçekleşebilmektedir. Örneğin bazı baskı gruplarının, temsil ettikleri grubun istekleri ve çıkarları için lobi faaliyetleri yapması, konferanslar düzenleme si veya gösteriler yapması demokratik yöntemlerle bütçelerin etkilenmesine örnek tir. Ancak örneğin totaliter rejimlerde bütçe yapılsa bile, bu bütçeler halkın demokratik hakları kullanması söz konusu olmadığı için büyük olasılıkla sadece diktatörün istediği ve şekillendirdiği bütçe olacaktır.

Devlet bütçelerinden siyasi olarak beklenen görev, halkın istekleriyle uyumlu ve halkın ihtiyaçlarını karşılayan bir araç olmasıdır.

Gelir toplanması, gider yapılması, borç alınması gibi bütçe uygulamasıyla ilgili denetimi düzenleyen hukuk dalı, mali hukuktur.

Tüm bütçe işlemlerinin yukarıda sayılan yasalara, tüzüklere, yönetmeliklere uygun yapılması ve uygun yapılmayan işlemleri ve kişileri de cezalandırması bütçenin hukuki işlevidir.

Özellikle bazı hukukçular bütçe kanunlarının biçimsel olarak yasaya benzemesine rağmen yasa olamayacağını iddia etmektedirler. Çünkü yasaların sürekli, düzenleyici, yasaklayıcı ya da cezalandırıcı nitelikte hükümleri ve nitelikleri taşımayan metinler olması gerekmekte ancak bütçelerde bunlar yer almamaktadır. Bu nedenle bütçelerin hukuki niteliği bir şart tasarruf veya idari tasarruftur.

En az kaynakla en fazla sosyal faydayı sağlayacak biçimde bütçe uygulamasının yapılması etkinlik denetimi olarak adlandırılmaktadır.

İngilizce karşılığı (effectiveness, efficiency and economy) 3E olarak kısaltılan ve Türkçeye de verimlilik, etkililik ve tutumluluk yani VET olarak çevrilen denetim türü geliştirilmiştir.

Klasik anlamda devlet bütçesinden başarmasını istediğimiz görevler; siyasi, hukuki, mali ve denetim görevleridir.

Vergilendirme sadece geliri artırmak için değil, aynı zamanda geliri yeniden dağıtmak ve belirli faaliyetleri teşvik etmek ya da caydırmak için de kullanılmaktadır.

Klasik iktisat teorisinden, Keynesyen iktisat teorine geçildikçe bütçelere yeni işlevler eklenmiştir.

Kaynak tahsisinde etkinlik işlevi, bir yandan kamu kesimi ve özel kesim arasında kaynak tahsisinde etkinliğin sağlanmasını amaçlarken diğer yandan kamu kesiminin yapacağı hizmetlerde birbirine rakip çıkar ve talepler arasında kaynak tahsis etmesini de amaçlar.

Bütçenin çağdaş işlevleri arasında; kaynak tahsisinde etkinlik işlevi, gelir dağılımında adalet işlevi ve ekonomik istikrar işlevi sıralanmaktadır.

Günümüzde devletlerin zaman zaman “modern Robin Hood” olarak davranması gerektiği söylenmektedir. Bir başka deyişle devletin zenginden daha çok alıp geniş halk kesimlerine hizmet götürmesi gerektiği söylenmektedir. Devletler bu biçimde bir politika izlerlerse gelir dağılımında nispi bir düzelme ortaya çıkacaktır. Dolayısı ile bu konu, bütçenin gelir dağılımında eşitlik işlevi ile ilgilidir.

Ekonomik istikrarı sağlama kavramı tam istihdamı sağlanmayı, Fiyat istikrarını sağlanmayı, ödemeler dengesini sağlanmayı ve ekonomik kalkınmayı sağlamayı kapsamaktadır.