DEVLET BÜTÇESİ - Deneme Sınavı - 9

Sınırlı Yetki İlkesi: Bütçe kanununa bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz. 1982 Anayasası’nın 161. maddesinde bu ilke açık olarak tanımlanmıştır.

5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu uygulamasında bütçe ilkeleri önemli bir yer tutmaktadır. 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda bütçe ilkeleri Madde 13’te bütçelerin hazırlanması, uygulanması ve kontrolünde aşağıdaki ilkelere uyulur ifadesi ile yer almıştır. Bu maddeye göre;

Neumark bütçe ilkelerini, statik ve dinamik ilkeler olarak ikiye ayırmıştır. Statik bütçe ilkeleri, bütçenin kapsamını ve şeklini ortaya koyan ilkelerdir. Dinamik ilkeler, bütçenin hazırlanması, onaylanması ve uygulanmasını ortaya koyan ilkelerdir.

Statik bütçe ilkeleri şunlardır:
i. Maddi ilke: Doğrudan bütçenin kapsamını ilgilendiren genellik ilkesidir.
ii. Şekli ilkeler: Bütçe belgelerinin şekli ile ilgili olan birlik ve açıklık ilkeleridir.

Dinamik bütçe ilkeleri şunlardır:
i. doğruluk,
ii. alenilik,
ii. önceden izin alma
iv. tahsis ilkeleridir

Genellik ilkesinin üç farklı boyutu vardır. Bir başka deyişle genellik ilkesinin uygulaması üç yöntemle
gerçekleşir:
• Bütün gelirlerin ve giderlerin bütçede gösterilmesi yöntemi,
• Gayrisafi hâsılat yöntemi
• Adem-i tahsis yöntemidir.

Gayrisafi hasılat yöntemi; bütçede gelirlerin brüt tutarlarına göre yer almasıdır. Gelirler, gelirin elde edilmesi için gerekli masraflar düşülmeksizin bütçeye yazılır.

Bütçe hakkının tarihte ilk defa kazanıldığı ülke olan Birleşik Krallık ayni zamanda ve dolayısıyla modern bütçelemenin temellerinin atıldığı ve geliştiği ülkedir.

Bütçe gelir ve giderlerinin gerçeğe en yakın şekilde tahmin edilmesidir. Bu ilkeye göre Maliye Bakanınca bütçe tahminlerinin doğruyu ve gerçeği yansıtacak biçim de hazırlanması gerekir. Diğer bir anlatımla, bütçe gelir ve giderlerinin gerçeğe en yakın tahmin edilmesi samimiyet ilkesinin gereğidir.

Samimiyet İlkesi:  Bütçe gelir ve giderlerinin gerçeğe en yakın şekilde tahmin edilmesidir. Bu ilkeye göre Maliye Bakanınca bütçe tahminlerinin doğruyu ve gerçeği yansıtacak biçim de hazırlanması gerekir. Diğer bir anlatımla, bütçe gelir ve giderlerinin gerçeğe en yakın tahmin edilmesi samimiyet ilkesinin gereğidir.
Bu ilkenin diğer adı subjektif doğruluk ilkesidir.

Anayasa Madde 161: Bütçenin hazırlanması ve uygulanması, devletin ve kamu iktisadi teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları, yıllık bütçelerle yapılır.

Telafi Edici Bütçe Kuramı (Compensatory Budget Theory): William Henry Beveridge tarafından
geliştirilmiştir. Telafi edici bütçe teorisi esas olarak Keynes’in fikirlerine dayanmaktadır.

Yönetimde ve işletmelerde verimlilik ise, Frederick Winslow Taylor tarafından geliştirilmiş bir kavramdır.

Bütçe: Belirli bir dönemdeki gelir ve gider tahminleri
ile bunların uygulanmasına ilişkin hususları gösteren
ve usulüne uygun olarak yürürlüğe konulan
belgeyi ifade eder

Türkçedeki “bütçe” kavramı Fransızca “bougette”
isminden evrilen İngilizce “budget” terimine
dayanmaktadır. Latince “bulga” (fazlalık)
kelimesinden Fransızca’da çanta, cüzdan veya kese
anlamına gelen “bouge” ya da “bougette” kelimesi
türedi. Bu terim, Fransızca konuşan Normanlar
İngiltere’yi yönetirken 1400 ile 1450 yılları arasında
İngiltere’ye geçti ve paraları tutmak için kullanılan
bir kese ya da çantayı ifade etmek için kullanıldı.

1733’te İngiltere Kralı I. George’un
Başbakanı Robert Walpole, Kraliyet’in önerilen
harcamaları hakkındaki görüşmelerin başlatılmasından
“bütçenin açılması” olarak söz etmeye başladı.
Bu kullanım devam etti ve yavaş yavaş bütçe
kavramı, çantanın kendisinden ziyade çantanın
içeriğindeki maliye dokümanlarını ifade etmek
için kullanılmaya başlandı. 1800 yılından itibaren
bu kullanım İngiltere’de genel olarak kabul edildi.
İzleyen yıllarda bu kavram Türkiye de dâhil olmak
üzere pek çok ülke tarafından benimsendi.

Zamanla devlet faaliyetlerinin artışına bağlı
olarak masrafların çoğalması ancak kralın kişisel
gelirlerinin sabit kalması, vergiye başvurulmasını
sıklaştırdı. İngiliz kralları, toprak sahiplerini borç
ve hediye vermeye zorlayarak, adalet satarak (hukuki
davalara karar vermek için rüşvet alarak veya
mülklerine el koymak için insanları yargılayarak)
ve tebaalarına danışmadan yeni vergiler getirerek
diğer olağan dışı gelirlerini artırdılar. Yeni gelir uygulamalarına
itiraz eden tebaalarına karşı zor kullandılar.
Ülke içerisindeki karışıklıklar, Kraliyeti
dış tehditlere karşı da savunmasız hale getirdi. Bu
gelişmeler, 15.06.1215 tarihinde Runnymede’de
kilise ve halk tarafından desteklenen bir grup baronla
bir araya gelen Kral John’u, Büyük Özgürlük
Şartı (Magna Carta Libertatum) adı verilen,
tarihe ilk demokrasi metni ve anayasal belge olarak
geçen şartı imzalamaya mecbur bırakmıştır. Bu belge
ile bütçe hakkının temelini oluşturan vergileme
hakkı bir tür meşruti güvenceye kavuşturulmuş
bulunmaktaydı.

1787 yılında Parlamentoda Konsolide Fon Yasasının (Consolidated Fund Act) kabul edilmesiyle İngiltere’de bütçeler, kaynaklarına bakılmaksızın tüm devlet gelir ve giderlerini kapsayacak şekilde hazırlanmıştır. Böylece İngiliz bütçesinde günümüzde de uygulanan bu yasa ile bir yandan genellik ilkesi, öte yandan yıldan yıla değişen, her yıl yeniden değerlendirilen giderlerle, değişmez giderler birbirinden ayrılmıştır.

Restorasyon Dönemi: Fransa’da 1814’te Napolyon’un
devrilmesinden 1830 yılının Temmuz Devrimi’ne kadar
süren monarşinin tekrar güç kazandığı dönem.

Fransız parlamentosu hiçbir devirde 3. Cumhuriyet
Devrinde olduğu kadar bütçe hakkına ve
bütçe görüşmelerine önem vermemiştir. Şu kadar
ki, 3. Cumhuriyetin sonuna doğru 1934-36’da parlamento
bütçe hakkından yavaş yavaş yürütme organı
lehine vazgeçmiş ve II. Dünya savaşı sırasında,
1940 yenilgisinden sonra kurulan Vichy Hükümeti Devrinde, bütçe hakkı tamamen yürütme organına
geçmiştir. Savaştan sonra bile bu durumdan derhal
dönülememiş, 1946 Anayasasıyla “bütçeyi Millet
Meclisi onaylar” hükmü ile esas ilkeye dönülmekle
beraber, giderleri artırma konusunda parlamentonun
hakları sınırlanmıştır.

Türkiye’de bütçelemenin gelişimini; Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki 1839 Tanzimat Fermanı ve 1876 Anayasası ile Cumhuriyet dönemindeki 1924 Anayasası, 1961 Anayasası ve 1982 Anayasası’nın getirdiği yenilikler kapsamında değerlendirebiliriz.

1876’da ilan edilen ilk Anayasa’da vergi ve bütçe
hakkı kısmi bir şekilde Mebusan Meclisi ile Ayan
Meclisinden kurulu “Meclis-i Umumi” ye verilmiştir.
Batı demokrasilerinde olduğu gibi, kanuni
dayanağı olmaksızın kimseden vergi, resim adı altında
para tahsil edilmemesi, Devlet gelir ve masraflarının
her yıl bütçe kanunu ile bölüm bölüm
onaylandıktan sonra yerine getirilmesi hakkında
açık hükümler içeren Anayasada, ayrıca vergilerin
tahsilinde bütçe kanunu ile her yıl yeniden izin
verilmesi esası da yer almaktaydı. Bütün bunlara
rağmen en geniş yetkiler hükümdara tanınmış, bu
bakımdan yasama meclisi adeta bir danışma organı
durumuna getirilmiştir.