DEVLET BÜTÇESİ - Deneme Sınavı - 15

15.06.1215 tarihinde Runnymede’de kilise ve halk tarafından desteklenen bir grup baronla bir araya gelen Kral John’u, Büyük Özgürlük Şartı (Magna Carta Libertatum) adı verilen, tarihe ilk demokrasi metni ve anayasal belge olarak geçen şartı imzalamaya mecbur bırakmıştır. Bu belge ile bütçe hakkının temelini oluşturan vergileme hakkı bir tür meşruti güvenceye kavuşturulmuş bulunmaktaydı. Büyük Şart’ın 12. maddesinin hükmüne göre; “Makul miktarlarda olmak şartıyla, Kralın kendisi için fidye ödenmesi, ilk doğan oğlunu şövalye yapması ve en büyük kızının bir kereliğine evlenmesi amaçları dışında Genel Meclis (Common Council; Avam Kamarasının ilk şeklidir) tarafından kabul edilmedikçe Krallığa hiçbir vergi ya da yardım alınmayacaktır.”

Vergileri onaylama hakkını kesin olarak Parlamento’ya veren 1689 tarihli Haklar Bildirgesi (Bill of Rights) kabul edildi. Haklar Bildirgesinde “…bundan böyle, parlamento tarafından onaylanmadıkça ve bu onay ilân edilmedikçe hiç kimse vergi, hediye, katılma payı ya da bağış adı altında bir ödemeye zorlanamaz ...” hükmüne yer verildi.

Bütçelerde uygulama alanına konulan genellik ve yıllık olma ilkelerinden sonra 1802 yılında bütçe kanununa ekli gelir ve gider cetvelleri bulundurulması yöntemi getirilmiş, devlet bütçelerinin yayımına başlanmıştır. Böylece bütçelerin hazırlanmasında birlik ilkesi de sağlanmış ve bütçe hakkının üç unsuru da ortaya çıkmıştır.
İngiltere’de bütçe 1822 yılında “Hazine Şansölyesi” (Chancellor of the Exchequer) tarafından parlamentoya sunulmaya başlanmıştır. 1822 yılı
bütçe hakkının tam ve mükemmel bir şekilde kullanılmaya başlandığı yıl olarak, modern bütçelerin başlangıcı sayılabilir.

Vergide yükümlü rızasının aranması Fransa’da geleneksel bir ilkeydi. Fakat yavaş yavaş bu ilkeden sapılmış ve krallar keyfi vergiler koymayı alışkanlık edinmişlerdi.

14.07.1789’da gerçekleşen Büyük Fransız İhtilali ile birlikte derebeylerin, kilisenin sahip olduğu vergileme yetki ve ayrıcalıkları kaldırılmış ve kurucu meclis tarafından hazırlanan İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirgesi’nde “… kamu gücünün sürdürülmesi ve idare giderleri için ortak bir vergi alınması zorunlu olup, bu vergi bütün yurttaşlara adil biçimde dağıtılmalıdır... bütün yurttaşların kendileri ya da temsilcileri aracılığı ile ortak verginin gerekliliğini saptamak, buna serbest biçimde rıza göstermek, kullanılmasını izlemek, miktarını, matrahını, tarh usulünü belirleme hakkı vardır ...” ilkeleri yer almıştır.

1982 Anayasasının 1961 Anayasasına göre kabul ettiği asıl önemli değişiklik kesin hesap kanunu ile ilgilidir. Gerçekten, kesin hesap kanunu tasarıları, ilgili mali yılsonundan itibaren en geç yedi ay sonra Bakanlar Kurulunca TBMM’ne sunulacaktır. Sayıştay, kesin hesap kanunu tasarısının verilmesinden başlayarak en geç 75 gün içinde “genel uygunluk bildirimini” TBMM’ne sunacaktır. Böylece, bir önceki mali yıla ait kesin hesap kanunu
tasarısı, yeni yıl bütçe kanunu tasarısı ile birlikte karara bağlanacaktır. Bu hükümlerle, 1982 Anayasası, TBMM’nin bütçe hakkının sırf gelecek yıl bütçe tasarıları üzerinde değil, uygulanmış bütçeyle ilgili kesin hesap sonuçlan üzerinde de etkin bir şekilde kullanılması olanağını hazırlamıştır.

Cumhurbaşkanına “Uygun bulmadığı kanunları bir daha görüşülmek üzere ....... gün içinde gerekçesi ile birlikte Meclise geri vermek” yetkisi tanınmakla beraber. 1924-1961 ve 1982 Anayasaları ile “Bütçe kanunu bu hükmün dışında” tutulmuştur.

Planlama aracı olarak bütçenin kullanılabilmesinde tüm kamu kaynak ve harcamalarının toplam arz ve talep içindeki yerinin ve büyüklüğünün
bilinmesi gerekmektedir. Tüm bu zorunluluklardan kaynaklı bütçenin temel özellik ve işlevlerinin gerçekleşmesi için bütçe ilkelerini gereklidir.

Bütün gelirlerin ve giderlerin bütçede gösterilmesi yöntemi, devlet maliyesinin tek bir varlık olarak ele alınmasını gerektirir. Buna göre, tüm gelirler bir ortak havuzda toplanıp tüm harcamalar yine bu havuzdan yapılır. Başka bir anlatımla bütçenin, her türlü harcama ve geliri bütünüyle kapsaması, bütçe dışında hiçbir devlet geliri ve harcamasının
bırakılmamasıdır. Bu ilke ile bütçede, tüm kamu gelir (kaynak) ve harcamalarının bütün ayrıntıları ile yer almasına genellik ilkesi adı verilir.

Gelirleri toplayan kamu kuruluşları bundan giderlerini düşüp kalanı bütçeye net gelir yazamaz. Kuruluşlar bütçe ile aldıkları ödeneklere, kendi faaliyetlerinden elde ettikleri gelirleri ekleyerek harcamalarını çoğaltamazlar. Başka bir anlatımla, gelir ve giderlerin eksiksiz olarak yani
biriyle diğerini mahsup etmeksizin veya gelir arkasında gider ve gider arkasında gelir gizlemek sizin bütçeye yazılmasına gayrisafi hasılat yöntemi denilmektedir.

Bir ülkedeki tüm kamu kesimi için tek bir bütçe düzenlenebilmesi için kamusal hizmetlerin toplumun tümünü ilgilendiren ve ülke çapında
bölünmez nitelikte olması gerekir. Kamu tüzel kişiliğinin bütçe yaparken tüm gelir ve giderlerini tek bir bütçe içinde toplaması gerekmektedir. Ayrıca, tek bir bütçe ile maliyetlerin ve gelirlerin hepsi bir arada görülür. Bu ilkeye göre devletin yapmış olduğu bütün kamu hizmetlerine ilişkin giderler ve topladığı tüm kamu gelirlerinin, ayrı bütçelerde değil de tek bir bütçede gösterilmesine birlik veya teklik ilkesi denir.

Bütçenin yıllık olması ilkesi; gelir ve gider tahminlerinde doğruluk derecesini artırmak, bütçe denetimini daha doğru ve verimli yapmak amacına dayanmaktadır. Bu ilke, bütçe gelir ve giderlerine ilişkin izin ve yetkilerin bir yıl için verilmesini öngörmektedir. Buna göre, gerek gelir tahminleri gerekse ödenekler ancak bir yıl için geçerli olabilecektir. Bir yıllık dönemin genel olarak kabul edilmesinin nedeni, hasat zamanı, iklimler gibi doğal olayların akışı ile ekonomik faaliyetlerin planlanmasında ve hesaplanmasında yaygın bir zaman ölçüsü olmasından ileri gelmektedir.

Kısaca önceden izin alma ilkesi, belli bir döneme (mali yıla) ait harcama yapma ve gelir toplama yetkisinin, yasama organınca o mali yıl başlamadan önce bir bütçe yasası ile yürütme organına verilmesi, önceden izin alma ilkesi olarak adlandırılır. Bu, gelecek bir yıl içinde gelirlerin toplanmasına ve harcamaların bütçe yasası ile getirilmiş esaslar ve sınırlar içinde yapılmasına izin verme anlamına gelmektedir. Millet temsilcileri veya milletvekilleri bu ön izin ile yürütme organına yani hükümete, bütçe yasası ile öngörülen gelirleri toplama ve harcamaları yapma iznini verirler.

Bütçenin tasarı aşamasından başlayarak kesin hesap kanununa kadar geçen süre de ortaya çıkan bütün belgelerin gerçek durumu yansıtmasını, bütçe ile ilgili bilgi ve belgelerin kamuoyunun dikkatine, incelemesine ve bilgisine sunulması bütçenin alenilik ilkesi gereğidir.

Bu ilkeye göre bir kuruluşun bütçe yasa tasarısı, yasama organında görüşülüp onaylanırken bölümler (programlar) itibariyle görüşülerek onaylanması ve yasalaşmasıdır. Böylece kuruluşun her bir bölümünün ödenek miktarı yasama organı tarafından kabul edilerek onaylandığı için onun değiştirilmesi de ancak yasama organı kararı ile olabilir.

Mali saydamlık, seçmenlerin, mali piyasaların, hükümetlerin şimdiki ve gelecekteki mali durumlarını doğru olarak değerlendirilmeleri için kamu
sektörü dışında oluşan işlemleri de kapsamayacak şekilde, karşılaştırılabilir, anlaşılabilir, zamanında, kapsamlı ve güvenilir bilgiye ulaşabilmeyi gerektiren bir kavramdır.

5018 sayılı Kamu Malî Yönetimi Ve Kontrol Kanunu, üçüncü bölüm de “Kamu Kaynağının Kullanılmasının Genel Esasları” başlığı altında 8’inci madde de hesap verme sorumluluğu;  Her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanlar; kaynakların etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden, kullanılmasından, muhasebeleştirilmesinden, raporlanmasından ve kötüye kullanılmaması için gerekli önlemlerin alınmasından sorumludur ve yetkili kılınmış mercilere hesap vermek zorundadır”, şeklin de ifade edilmektedir.

Bütçe kavramı; devletin gelir ve gider belgeleri, yürütmenin bulduğu mali kaynaklarla bu kaynakların kullanılma gereksinmesini kapsamaktadır. Bütçe kavramının ilk gelişiminde siyasi ve hukuki niteliği ağır basarken günümüzde bunlara ekonomik nitelik de eklenmiştir. Bütçelerin hükümetler tarafından hazırlanıp parlamento tarafından onaylanması siyasi niteliğini oluşturmaktadır. Bütçe sürecinin belirli yasal çerçevede yürütülmesi ise hukuki niteliğini vurgulamaktadır.

Bütçe sürecinin belirli yasal çerçevede yürütülmesi ise hukuki niteliğini vurgulamaktadır. Daha sonraları gelişen müdahaleci devlet, sosyal devlet anlayışıyla bütçenin ekonomik niteliği de kazandığını görmekteyiz. Özellikle bütçenin, var olan sınırlı kaynaklarla insanların ve toplumların gereksinmelerini karşılayabilmeye çalışması ve ekonomiye yön verip ekonomik istikrarsızlıkları gidermeye çalışması ekonomik özelliği ön plana çıkarmaktadır.

Klasik anlamda bütçe şöyle tanımlanabilir; Devlet bütçesi “kamu kurum ve kuruluşlarının, belirli bir dönem için gelir ve giderlerini tahmin eden, bunların uygulanmasına önceden izin veren hukuki bir dokümandır. Görüleceği gibi klasik tanım, bütçenin siyasi ve hukuki niteliğini vurgulamaktadır.