Devlet Borçlanma Araçlarının İkincil Piyasaları

Kamu borç yönetiminin amacı, devletin finansman ihtiyacını karşılamak olmakla birlikte bu amacı tamamlayan alt amaçlar da bulunmaktadır. Bunlar borçlanma maliyetinin minimum düzeye indirilmesi, borç operasyonlarının piyasalar üzerindeki etkilerinin en aza indirilmesi, borçlanma araçlarının çeşitlendirilmesi, likit ve derinliği olan, rekabete açık ve şeffaf bir ikincil piyasa oluşumunun sağlanması, devletin mali piyasalardan kesintisiz borçlanabilmesini devamlı kılmak amacıyla gereken önlemlerin alınmasıdır.

Birincil piyasalar, menkul kıymetleri ihraç eden şirketler ile tasarruf sahiplerinin doğrudan doğruya karşılaştıkları ve bu kıymetlerin ihraçcı kuruluşlarca tasarruf sahiplerine ilk kez satışa sunulduğu piyasalar olarak tanımlanmaktadır. 

• Borçlanmanın maliyetini minimize eder.
• Yatırımcıların karşılaştıkları riskleri azaltır.
• İlgili menkul kıymete likidite kazandırır.
• İkincil piyasalarda üretilen fiyatlar, birincil piyasaya gösterge olur.
• Devlet borçlanma araçlarını ellerinde tutan bankaların portföylerini daha rahat yönetmelerine neden olur.
• İkincil piyasalar, bankaların portföy yönetiminde esneklik sağlar.
• Yabancı yatırımcıların devlet borçlanma araçlarına talep göstermesine neden olur

• Rekabetçi ortam
• Çok sayıda piyasa katılımcısı
• Etkin bir altyapı Katılımcılarının bilgiye eşit olarak ulaşabilmeleri
• Etkin bir takas sistemi İşlem maliyetlerinin düşük olması
• Devletin hukuki düzenlemeleri
• Farklı menkul kıymetlerin ihracının sürdürülmesi

Repo: Sabit getirili herhangi bir menkul kıymetin, belli bir süre sonunda önceden tespit edilmiş şartlarla geri alma taahhüdünde bulunarak satımıdır. Menkul kıymeti geri satmak üzere alan taraf da reverse (ters) repo yapmış olur.

Borçlanma Araçları Piyasası (Borsa İstanbul) bünyesinde yer alan pazarlar;

• Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
• Kesin Alım-Satım Pazarı
• Repo-Ters Repo Pazarı
• Menkul Kıymet Tercihli Repo Pazarı
• Pay Senedi Repo Pazarı
• Nitelikli Yatırımcıya İhraç Pazarı
• Uluslararası Tahvil Pazarı
• Taahhütlü İşlemler Pazarı
• Gözaltı Pazarı Borçlanma Araçları

Borsa dışı piyasalar;

Borsada işlem gören menkul kıymetlerin yanında, borsada işlem görmeyenlerin de alım-satımının yapıldığı, borsanın kural ve kısıtlamalarının hafifletildiği piyasalar olan borsa dışı piyasaların diğer adı tezgâhüstü piyasadır. Bu piyasa belirli bir yerde toplanmaz, aracı kuruluşlar iletişim teknolojisinden yararlanarak kendi bürolarından alım-satım yapabilmektedirler. Dolayısıyla borsa dışı piyasalarda iletişim teknolojisi olanaklarından yararlanarak anında haberleşme ve işlem yapma imkanı bulunan piyasa üyeleri (brokerlar), bir araya gelmelerine gerek kalmadan da hisse senedi ve tahvillerin alım satımını gerçekleştirebilirler.

Sermaye piyasaları ile ilgili en çok kullanılan kavramlar;

• Birincil piyasa
• İkincil piyasa
• Organize piyasa
• Organize olmamış piyasa
• Tezgahüstü piyasa

Piyasa yapıcılığı sistemi ile birincil ve ikincil devlet borçlanma araçları piyasalarının etkin bir şekilde işletilmesi ve geliştirilmesini destekleyecek finansal aracılar ortaya çıkmaktadır. Söz konusu piyasadaki aktiviteyi artırmak için borç yöneticileri tarafından belirlenen bu aracılar piyasa yapıcılar, sistem de piyasa yapıcılığı sistemidir. Piyasa yapıcılar, devlet borçlanma araçlarını ihraç eden Hazine ve Maliye Bakanlığı ile piyasa arasında kendilerine tanınmış ayrıcalıklardan faydalanarak kâr elde etmeyi amaçlayan kuruluşlardır

2019 yılı piyasa yapıcılığı yeterlilik kriterleri şu şekildedir;

1. Piyasa Yapıcı seçilebilmek için aday olan bankanın bağımsız denetimden geçmiş ve Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kuruluna sunulmuş olan en son mali tabloları itibariyle sermaye yeterliliği oranının %12’nin altında olmaması,
2. Üçer aylık piyasa yapıcılığı dönemleri kapsamında başvuru yapmak isteyen bankaların kriter değerlendirme dönemlerinde

• Birincil piyasada gerçekleştirilen DİBS ihraçlarından yapılan alım tutarının 1,2 milyar TL’nin altında olmaması,
• Borsa İstanbul Borçlanma Araçları Piyasasındaki DİBS kesin alım satım işlemleri (kendinden kendine işlemler hariç) ile Borsa İstanbul’a tescil ettirilen işlemlere ilişkin tutarının 6 milyar TL’nin altında olmaması gerekmektedir.

Piyasa yapıcılığı uygulaması çerçevesinde piyasa yapıcı bankalara DİBS birincil ve ikincil piyasalara ilişkin olarak bir takım haklar tanınmıştır. Bu haklar;

• Türk DİBS Piyasa Yapıcısı” unvanını kullanma,
• İhalelere teminatsız katılma,
• İhalelerde rekabetçi olmayan teklif verebilme,
• İhale sonrası teklif verme,
• Hazine’nin para piyasalarında yapacağı nakit işlemlerini Piyasa Yapıcılar ile gerçekleştirmesi,
• “TAP” satışlarından faydalanabilme,
• Halka arz yoluyla yapılacak DİBS ihraçlarına aracılık etme,
• Geri alım ve değişim ihalelerine katılabilme,
• Piyasa Yapıcılığı Danışma Kurulu toplantılarına iki temsilci ile katılabilme,
• TCMB bünyesinde kurulmuş olan DİBS Ödünç İşlemleri Piyasası’nda DİBS ödünç alma ve verme işlemlerine taraf olabilme.

Rekabetçi Olmayan Teklif: Piyasa yapıcıların devlet iç borçlanma senedi ihalelerinde, ihale günü saat 11:00’dan önce verilen, ihale sistemine göre ihalede oluşan fiyat veya ortalama fiyattan alım teklifine, rekabetçi olmayan teklif adı verilir

Piyasa yapıcılığı uygulaması çerçevesinde piyasa yapıcı bankaların DİBS birincil piyasalara ilişkin olarak birtakım yükümlülükleri mevcuttur. Bu yükümlülükler;

• Her üç aylık dönem için asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.6 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı,
• Aylık asgari olarak Müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0.36 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdür.

Piyasa yapıcıların ikincil piyasa yükümlülükleri;

• En az alım yükümlülüğünün hesaplanmasında Müsteşarlığın ilan ettiği borçlanma programındaki ihale yolu ile borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın gerçekleşme tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır. Bu tutarın hesaplanmasında ihale sonrası teklif yoluyla yapılan satışlar dikkate alınmazken Piyasa Yapıcılara rekabetçi olmayan teklif yoluyla yapılan satışlar hesaplamaya dahil edilir. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilir.
• Her üç aylık dönemde Piyasa Yapıcılığı sistemine girişler ve çıkışlar dikkate alınarak bu maddenin birinci fıkrasında yer alan yükümlülükler yeniden belirlenir ve Müsteşarlık tarafından herhangi bir bildirime gerek olmaksızın Piyasa Yapıcı tarafından yerine getirilir.
• Piyasa Yapıcıların alım yükümlülükleri, piyasa yapıcılığı sözleşmesinde belirtilen ihraç vadeleri için belirlenen katsayılar ile ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilirken katsayı ile ağırlıklandırılmamış tutar esas alınır.
• Piyasa Yapıcı ikincil piyasada likiditeyi sağlamakla yükümlüdür. Bu amaçla, Piyasa Yapıcı, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) Tahvil ve Bono Piyasasında, söz konusu piyasanın işleyiş kuralları çerçevesinde, 8. madde kapsamında belirlenen tüm ölçüt ihraçlar için asgari 3 ay süreyle alım-satım kotasyonu verir.
• Piyasa Yapıcı, Müsteşarlığın genel ekonomi veya mali piyasalar hakkında talep edeceği araştırma, rapor, anket, mali veriler ve benzeri bilgileri hazırlar ve belirlenen süre içerisinde Müsteşarlığa iletir. Müsteşarlığa iletilen bu bilgiler Piyasa Yapıcı tarafından istendiği takdirde Müsteşarlık tarafından gizli tutulur.
• Piyasa Yapıcı, birincil piyasada rekabeti bozacak şekilde, diğer piyasa yapıcılar veya katılımcılarla anlaşamaz ve ortak hareket edemez.

İkincil piyasaların temel işlevi, ilgili menkul kıymete likidite kazandırmak, bir fiyat üretmek ve rekabetçi ortam yaratılmasını sağlamaktır. Bu nitelikleri nedeniyle etkin bir ikincil piyasasının varlığı, borç yönetimi açısından önemlidir ve bu piyasalar sağladıkları likidite nedeniyle, borçların daha kolay yönetilebilir hale getirmektedir.

İkincil piyasalar da, birincil piyasalarda daha önce piyasaya sunulmuş ve halen dolaşımda bulunan menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasalardır. Bu piyasalar, sermaye piyasasında yeni menkul kıymet arzı ile değil, mevcutların el değiştirmesi ile var olmaktadır. Dolayısıyla ikincil piyasalar, menkul kıymetlerin ilk ihracı sonrası ticaretinin alım satımının yapıldığı piyasalardır.

İkincil piyasaların varlığı, özel sektör ikincil piyasasının da gelişmesine ve oluşmasına neden olmaktadır.. Böylelikle büyük miktarlı devlet borçlanma araçlarını tutan bankaların portföylerini daha rahat yönetmeleri sağlanarak ve likiditeye ihtiyaç duyulduğunda bankaların devlet borçlanma araçları portföylerini kolaylıkla satmalarına olanak sağlamaktadır. İkincil piyasaların varlığı, yabancı yatırımcıların da devlet borçlanma araçlarına talep göstermesine neden olmaktadır Yabancı yatırımcılar risklerini daha kolay yöneterek ihale dışında da kolaylıkla makul bir fiyattan devlet borçlanma araçlarını satın alabilmektedirler.

İkincil piyasaların gelişebilmesi açısından gerekli şartların oluşmasında piyasa katılımcılarına, devlete ve yöneticilere önemli görevler düşmektedir. Bu nedenle ikincil piyasalar için kurumsal, vergisel, idari ve yönetsel yapıların uyum içinde çalışması gerekmektedir. Etkin bir ikincil piyasa için rekabetçi ortam çok önemlidir. Bu nedenle ikincil piyasada rekabeti sağlayacak çok sayıda piyasa katılımcısının bulunması şarttır.

İşlem maliyetlerinin düşük olması, etkin bir ikincil piyasa için en önemli gerekliliklerdendir. İşlem maliyetlerinde düşüş, menkul kıymetlerin kaydileştirilmesi, takas ve borsa maliyetlerinin düşük olması ve fiyat dalgalanmalarının az olması ile elde edilebilmektedir.

Etkin bir ikincil piyasa için en büyük görev kamuya düşmektedir. Kamunun piyasa katılımcılarına eşit davranması ve bu alanı hukuken düzenleyip, düzenlemelere uyulmasının sağlanmasını temin, etkin ikincil piyasalar açısından hayati önem taşımaktadır. Öte yandan kamunun borçlarının tutarı, yapısı ve gelecekteki görünümü konusunda piyasalara yeterli güveni vermesi de gerekmektedir. Mali kurallar ve bütçe yapma prosedürlerinin gerçekçiliği, borçlanmaya sınırların konulması ile mümkün olacaktır. Kamunun piyasanın ihtiyaç duyduğu araçları ihraç etmesi gerekmektedir. Vadelerin gereksiz yere uzatılmaya çalışılması, piyasanın ihtiyaç duyduğu türden (endeksli, değişken faizli, yabancı para üzerinden borçlanma araçları gibi) farklı menkul kıymetlerin ihracının sürdürülmesi, etkin ikincil piyasalar açısından önemlidir.