Devlet Borçlanmasının Genel Özellikleri

Borçlanma, belli bir süre sonra ödenmek üzere para ve/veya benzeri değerli şeylerin ödünç alınmasıdır.

Devlet borcu ise devlet veya kamu tüzel kişileri tarafından borçlu sıfatı ile taraf olunan ya da üstlenilen her türlü mali yükümlülüğü ifade etmektedir. Devlet borcu devletin, bir takvime göre, önceden belirlenen hakların sahiplerine faiz ve/veya anapara ödemeleri yapmasına ilişkin yasal bir yükümlülüğüdür.

Kamu sektörü borç istatistiklerinde kapsam ve yöntem konusunda bir standardın sağlanabilmesi için IMF önderliğinde, 9 farklı uluslararası organizasyonun işbirliği ile “Kamu Sektörü Borç İstatistikleri Kullanıcı ve Derleyicileri için Kılavuz” (Kılavuz) hazırlanarak 2011 yılında yayımlanmıştır. Söz konusu Kılavuz, kamu sektörü borç istatistikleri için hazırlanmış ilk kılavuz olup tanım, kapsam ve değerleme yöntemi açısından ülkeler için ortak bir standart belirlemektedir. Bu kılavuza göre toplam kamu brüt borç stoku; borçlanma araçlarından kaynaklanan yükümlülükler toplamı olarak tanımlanmaktadır.

Kamu sektörü genel olarak genel yönetim, finansal olmayan kamu kuruluşları ve finansal kamu kuruluşlarından oluşmaktadır. Genel yönetimler; merkezi yönetim, eyalet yönetimi, yerel yönetim ve sosyal güvenlik kuruluşlarıdır. Finansal kamu kuruluşları ise merkez bankası ve diğer finansal kuruluşlardır. Finansal olmayan kamu kurumları alt sektörüne de kamu net borç stoku istatistiklerinde kamu sermayeli kuruluş ve işletmeler (KİT’ler) karşılık gelmektedir.

Kılavuzda borçlanma araçları; gelecekte bir veya birden fazla tarihte borçludan kreditöre faiz ve/veya anapara ödemesi zorunluluğu yaratan mali hak iddiası olarak tanımlanmakta ve aşağıdaki şekilde listelenmektedir:

Özel çekim hakkı (SDR), IMF tarafından yaratılan ve üyelerine rezerv varlıklarını desteklemek üzere tahsis edilen uluslararası rezerv varlık türüdür.

Devletin ya da devletin yetkilendirdiği kamu tüzel kişilerinin kamu harcamalarını karşılamak üzere yasalar çerçevesinde gerçek ve tüzel kişilerin ödeme gücü üzerinden zora dayanarak ve karşılıksız olarak aldığı parasal değerlerdir.

Kamu gelirleri; Vergiler, harçlar, resimler, şerefiyeler, parafiskal gelirler, mülk ve teşebbüs gelirleri, para işlemlerinden sağlanan gelirler, bağışlar, para ve vergi cezaları, borçlanmadır.

Borç türleri olarak devlet borçlanması ve özel borçlanma arasında ortak bazı nitelikler bulunmaktadır.Öncelikle her iki borçlanma da ihtiyaçların giderilmesi amacıyla yapılmaktadır. Her ikisinde de borç olarak alınan değer belli bir zaman sonra geri ödenecektir. Son olarak devlet borçlanmasında da özel borçlanmada da borç alan ve veren arasındaki güven ilişkisi borçlanmanın temelini oluşturmaktadır.

Kısa vadeli borçlar süreleri bir yıla kadar olan devlet borçlarıdır. Kısa vadeli borçlar genellikle bütçenin geçici gelir-gider dengesizliklerini gidermek için yapılan borçlanmalardır. Kısa vadeli borçlara dalgalı borçlar adı da verilmektedir. Çünkü bu borçlar, miktar olarak sürekli dalgalanmalar (azalış ve yükselişler) göstermektedir. Kısa vadeli veya dalgalı borçlar genellikle para piyasalarından sağlanmaktadır. Kısa vadeli borçların mali yıl içinde hazinenin gelir-gider denkliğini sağlamak için alınması nedeniyle yıl sonunda ödenmesi gerekmektedir.

Borcun geri ödeme şartlarını gösteren plana itfa planı denmektedir. İtfa süresi belirli borçlarda vade süresince faiz, vade sonunda da anapara ödemesi yapılarak borç kapatılmaktadır. Devlet, bazı durumlarda vadeye bağlı kalmaksızın borcun vadesi dolmadan da itfada bulunabilmektedir.

Uzun vadeli borçlanmaya başvurma nedenleri; bütçe açıklarının kapatılması, büyük bayındırlık ve altyapı yatırımlarının finansmanı, konjonktürel istikrarsızlıklar, olağanüstü giderlerin finansmanıdır. 

Borçlanmada genel kural borçlanmanın gönüllü olmasıdır. Devlet, bazı durumlarda bazı kesimlerden zorunlu borç alabilmektedir. Zorunlu borçlanmaların varlığı devlete duyulan güveni sarsar ve sonraki borçlanmalarda devletin sıkıntı yaşamasına neden olabilir. Bu nedenle zorunlu borçlanmalar dikkatle kullanılması gereken borçlanma türleridir.

Mali Kurallar; temel ekonomik ve mali göstergelerde daimi nitelikte bazı sayısal hedeflerin, sınırlamaların ve ilkelerin belirlenmesidir. Devlet borçlanmasında yasal sınırlandırma mali kurallar aracılığıyla olur. Mali konularla ilgili belirlenebilecek mali kurallar borçlanma konusu ile ilgili olarak da yasalarda yer alabilmektedir. Hükümete borçlanma yetkisi veren yasalarda ve ana- yasada, devlet borçlarının ulaşabileceği üst seviye ile alınan borçların hangi amaçlarla kullanılması gerektiği gibi konular da dâhil olmak üzere borçlanmaya ilişkin bazı sınırlandırmalar ve mali yıl sonunda toplam gelirler ile toplam giderlerin denk olması gerektiğini ifade eden maddeler bulunabilir.

1 Kasım 1993’te yürürlüğe giren Maastricht Antlaşması’yla, Avrupa Birliği’ne (AB) üye ülkeler arasındaki ekonomik farklılıkların giderilebilmesini sağlamak amacıyla bazı makro büyüklüklerde “Maastricht Kriterleri” olarak adlandırılan yakınlaşma kriterleri ve bunlara uyulmaması durumunda uygulanacak yaptırımlar belirlenmiştir. Maastricht Antlaşması üye ülkelerin uyacağı mali kuralları yönetmektedir. Söz konusu Antlaşmada yer alan genel yönetim açığının GSYH’ye oranının yüzde 3’ü ve genel yönetim brüt borç stokunun GSYH’nin yüzde 60’ını geçmemesine dair iki kriter, uluslararası uygulamalarda borçlanmayla ilgili mali kural olarak kabul edilmektedir.

Devlet borçları, elde edildikleri kaynaklar bakımından iç ve dış borç olarak ikili bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır. İç borç, devletin yurt içi alacaklılara borçlanması iken dış borç, ülke dışındaki yabancı hükümet ya da finans kuruluşlarından borçlanmayı ifade etmektedir. İç borçlanmada devletin ülke sınırları içerisindeki kişi ve kurumlardan borçlanması söz konusu iken dış borçlanmada yabancı ülke kaynaklarının kullanılması söz konusudur.

Borçlanma senetleri, tahvil, bono vb. senetler gibi belirli anapara-faiz ödemesi içeren borç araçlarıdır. Başta gelişmiş ülkeler olmak üzere çoğu ülke borç istatistiklerinde en büyük rakamı oluşturan bu kalem Türkiye için, hazine tarafından yurt içinde ihraç edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) ve uluslararası piyasalarda ihraç edilen borçlanma senetlerinden oluşmaktadır.