Envanter Karar Destek Modelleri

Toplam maliyeti en aza indirecek şekilde, her bir üründen ne kadar sipariş edileceğine ve bu siparişlerin ne zaman verileceğine karar verilmesidir.

Envanter kontrolünde, stoklarla ilgili alınacak kararların sezgilere dayandırılması işletme açısından olumsuz durumların yaşanması olasılığını artırırken, alınacak kararlarda matematiksel envanter modellerinin kullanılması alınan kararların daha güvenilir ve daha rasyonel olmasını sağlar.

Talebin yapısına göre yapılan sınıflandırmada envanter karar destek modelleri, deterministik ve stokastik (olasılıklı) modeller olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Determinisitik envanter modelleri; talep miktarının kesin olarak bilindiği, tam belirlilik koşulları altında kullanılan modellerdir. Olasılıklı modellerde ise; talebin sabit olmadığı bir yapıda talep sürelerine ilişkin olasılık dağılımları bulunmaktadır.

Envanter karar destek modellerini oluşturmadaki temel amaç; “ne kadar?”, “ne zaman?” biçiminde ifade edilen karar değişkenleri için en düşük maliyet veren değerleri belirlemektir. 

Uzun yıllar boyunca işletmeler üretim veya satış süreçlerini daha dengeli yürütebilmek adına yüksek düzeylerde envanter bulundurma yoluna gitmişlerdir. Fakat günümüzde işletmelerin çoğu, aşırı envanter bulundurmanın yaratacağı sakıncaların farkındadır. İşletme yöneticileri, yüksek envanter düzeylerinin işletmeye ilişkin olası diğer sorunları (düşük kalite, özensiz tedarik zinciri yönetimi, uygun olmayan fiyatlandırma, yetersiz pazarlama, düşük verimlilik vb.) maskeleyebileceğinin bilincindedirler. Envanter miktarının azaltılması, saklı kalmış sorunların ortaya çıkmasını ve böylece söz konusu sorunların çözümü için gereken adımların atılabilmesini sağlayacaktır.

İşletme yöneticilerinin envanter düzeylerini azaltmaya çalışmalarının nedenlerinden biri aşırı envanter bulundurmanın (taşımanın) yaratacağı yüksek maliyetlerdir. Olması gerekenden fazla miktarda envanter bulundurulması durumunda, işletme birtakım maliyetlerle karşı karşıya kalacaktır. İlave depolama alanı kiralanması veya satın alınması, işçilik giderlerinin artması, borçlanma düzeyinin yükselmesi, işletme nakdinin gereksiz yere envantere bağlanması gibi maliyetler envanter bulundurma maliyetlerinden bazılarıdır. 

Envanter maliyetlerini meydana getiren unsurlar; satın alma maliyetleri, sipariş verme maliyetleri, envanter bulundurma (taşıma) maliyetleri ve stoksuzluk maliyetleri olarak sınıflandırılmaktadır. 

Satın alma maliyetleri  malın kendi maliyeti olarak da ifade edilirler. Hammadde ve her türlü malzemenin alınması sırasında katlanılan maliyetlerdir Tüm satın alma fiyatları, ithalat vergileri ve diğer vergiler (işletme tarafından vergi makamlarından geri alınabilir olanlar hariç), nakliye, işleme ve direkt olarak malın elde edilmesine atfedilebilecek olan diğer maliyetler satın alma maliyetlerini oluşturur. Ticari iskontolar, indirimler ve diğer benzeri unsurlar, satın alma maliyeti belirlenirken, maliyetten düşülürler. 

İşletmenin ihtiyaç duyduğu maddeleri üretmek suretiyle kendi bünyesinden temin etmesi durumunda katlandığı maliyetlere (makinelerin ayarlanması, teçhizatların hazırlanması gibi)  Hazırlık Maliyetleri denir.

Envanter bulundurma maliyetinin hesaplanmasında kullanılan iki farklı yöntem vardır. Bu yöntemlerden ilki; söz konusu maliyet unsurlarının toplanması ve birim başına aylık veya yıllık envanter bulundurma maliyetinin hesaplanması şeklindedir. İkinci yöntemde ise; envanterde bulundurulan stok türlerinin değerlerinin belirli bir yüzdesi veya ortalama envanter değerinin belirli bir yüzdesi envanter bulundurma maliyeti olarak kabul edilir. 

Sipariş verme maliyetleri; piyasa araştırması ve tedarikçilerin seçilmesi için yapılan çalışmalara ilişkin harcamalar, satın alınacak her kalem mal için sipariş verme işlemi ile ilgili belgelerin hazırlanmasına ilişkin masraflar, teslim alma, boşaltma ve kayıt masrafları, alınan malların kalite kontrolü ve sayımı için katlanılan giderler, ilgili bölümde çalışan personelin ücretleri gibi maliyet unsurlarını içermektedir.   

 Envanter bulundurma maliyetini oluşturan en önemli unsur, stok kaleminin alınması için harcanan paranın alternatif (fırsat) maliyeti’dir. İşletmeler belirli miktarda sermayeyi envantere yatırdıklarında, söz konusu kaynağı kullanabilecekleri diğer kârlı sermaye yatırımlarından vazgeçmiş olurlar. Dolayısıyla, envantere bağlanan fonların alternatif yatırım alanlarında kullanılmasıyla elde edilecek getiri, vazgeçilen bir fırsat olarak kabul edilir ve maliyet olarak nitelendirilir. Örneğin; işletmenin sahip olduğu sermayeyi envantere bağlamak yerine belirli bir faiz oranından bankaya yatırması durumunda elde edeceği faiz geliri envanter bulundurmanın alternatif maliyetidir. 

Envanter karar modelleri içinde en eski ve en yaygın kullanılan model, Ekonomik Sipariş Miktarı(Economic Order Quantity-EOQ) modelidir. Ekonomik sipariş miktarı modeli, ilk defa 1915yılında Ford W. Harris tarafından tasarlanıp uygulanmıştır. Ekonomik sipariş miktarı, yıllık satınalma, sipariş verme ve envanter bulundurma maliyetleri toplamını en küçükleyen sipariş miktarıdır. 

Ekonomik sipariş miktarı modelinin varsayımlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

• Tek bir ürün için geçerlidir.
• Planlama dönemine ilişkin talep bilinmektedir.
• Tüketim hızı sabittir.
• Sipariş miktarı sabittir.
• Tedarik süresi sabittir ve kesin olarak bilinmektedir.
• Sipariş edilen miktarda mal, tek seferde ve eksiksiz olarak teslim alınır.
• Envanter bulundurma ve sipariş verme maliyetleri bilinmektedir ve dönem boyunca sabittir.
• Envanter bulundurma maliyetiyle stok düzeyi doğrusal bir ilişki içindedir.
• Fiyat tüm planlama dönemi için sabittir.
• Miktara bağlı fiyat indirimleri (miktar iskontosu) söz konusu değildir.
• Stok dışı kalma (stoksuzluk maliyeti) söz konusu değildir. Başka bir deyişle, mala olan talebin tamamı zamanında karşılanmaktadır

Ekonomik Üretim Miktarı modeli (Economic Production Quantity-EPQ), Ekonomik Sipariş Miktarı modelinin üretim yapan işletmelere uyarlanması sonucu elde edilen envanter karar modelidir. Üretim yapan işletmeler için envanter karar problemi; “ne miktarda üretim yapılması gerektiği” ve “üretimin ne kadar zaman devam etmesi gerektiği” şeklindedir. Bu sorulara cevap olarak geliştirilen ekonomik üretim miktarı modeli bazı kaynaklarda ekonomik sipariş miktarı modelinin bir türü olarak ele alınmaktadır. 

Temel ekonomik sipariş miktarı modellerinde, satın alma maliyetinin sipariş miktarından etkilenmediği ve sabit olduğu varsayılmaktadır. Ancak, tedarikçilerin (satıcıların) yüksek miktarlarda satın almayı teşvik etmek amacıyla büyük miktarlardaki siparişlerde fiyat indirimi (iskonto) yapması sık karşılaşılan bir durumdur. Temel ekonomik sipariş miktarı modelindeki sabit fiyat varsayımının kaldırılmasıyla, miktara bağlı iskonto modeline geçilmektedir. 

Temel ekonomik sipariş miktarı modelinde, miktara bağlı indirimlerin olmadığı ve satın alma fiyatının sabit olduğu kabul edildiği için, satın alma maliyetleri toplam maliyet denklemine dahil edilmemekteydi. Ancak, miktara bağlı iskonto modelinde, fiyatın değişken olması nedeniyle satın alma maliyetinin de toplam maliyet denklemine dahil edilmesi gerekmektedir. 

İşletmelerin müşteri taleplerini gerektiği gibi karşılayabilmek için cevap bulmaları gereken karar problemlerinden biri de siparişlerin hangi zamanlarda verileceğidir. Bu soruya verilecek cevap, işletmenin uyguladığı envanter sistemine göre farklılık göstermektedir. Dönemsel envanter sistemini uygulayan işletmelerde, siparişler belirli aralıklarla verilmekte ve envanter bir sonraki gözden geçirme zamanına kadar kontrol edilememektedir. Dönemsel envanter sisteminde sipariş dönemleri arasındaki süre sabit iken, sürekli envanter sistemini uygulayan işletmelerde envanterdeki bir stok kalemi belirli bir düzeye düştüğü anda ve maliyeti en küçükleyecek miktarda yeniden sipariş verilir. 

Klasik yeniden sipariş verme noktası modelinin uygulanabilmesi için, işletmede kayıtların sürekli tutulması yani sürekli envanter sisteminin uygulanıyor olması gerekmektedirs.   

Envanter düzeyi, tedarik süresi boyunca gelecek olan talebi karşılamaya yetecek stok miktarından oluşur.