SİSTEMATİK ÖĞRETİM

Davranışlar tek basamaklı ve zincirleme davranışlar olarak iki gruba ayrılır. Tek basamaklı davranışlar, başlangıcı ve sonu kolayca ayırt edilebilir davranışlardır. Örneğin, sözcük okuma, sıraya dokunma. Zincirleme davranışlar, birden fazla tek basamaklı davranışın ard arda gelerek daha karmaşık bir davranış oluşturmasıdır. Örneğin, pantolon giyme, diş fırçalama.

Hedef davranışı başlatması beklenen hedef uyaranın algılanmasını kolaylaştırmak üzere uyaranın abartılı biçimde sunulmasıyla ipucu sunulur. Öğretimin ilk başlarında yapılan bu düzenleme ile çocuğun doğru tepkide bulunması amaçlanır.

Beceri analizi kaydı tek fırsat ve çok fırsat yöntemi olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilir. Tek fırsat yönteminde beceri analizindeki basamakları yerine getirmek için yönerge sunulur ve doğru yaptığı her basamağa “+” yanlış yaptığı ilk basamak için “-“ alır ve değerlendirme sonlandırılır. Çok fırsat yönteminde beceri analizindeki basamakları yerine getirmek için yönerge sunulur ve doğru yaptığı her basamağa “+” alır. Çocuğun yapamadığı basamak “-“ olarak değerlendirilir ve öğretmen tarafından mümkünse onun görüş alanı dışında yapılarak beceri basamağında yer alan diğer basamaklar için fırsat tanınır. Bu süreç beceri basamaklarının tümünde yapılarak çocuğun yapıp yapamadıkları değerlendirilir.

Öğretilecek davranışın türüne göre değerlendirme farklılaşmaktadır. Tek basamaklı davranışların değerlendirmesi ayrık deneme kaydı (tek basamaklı davranış kaydı) kullanılarak gerçekleştirilen denemelerin karşına artı ya da eksi konarak yapılır. Zincirleme davranışların ise beceri analizi kaydı tekniğiyle değerlendirilir.

Öğrenme aşamaları arasında hiyerarşik bir sıra yoktur. Öğrenilen davranışın akıcılığı kazanılmadan kalıcılığı ya da genellenebilmesi mümkündür. Burada dikkat edilmesi gereken aşama edinim aşamasıdır. Çünkü her şeyden önce davranışın edinim aşamasında kazanılması gerekir. Diğer aşmalar edinimden sonra gelir.

Çocuğa üzerinde çalışılan beceriyi sergileyebilmesi için sunulan ipucudur. Öğrencinin elinden tutarak kaşık tutmayı öğretmek örnek verilebilir.

Öğretmenin bir beceri ya da davranışın öğretiminde iki ya da daha fazla sayıda eşit derecede etkili yöntem söz konusu olduğunda bunlar arasından en kolay yöntemi seçmesidir. Yalın olan yöntemi seçerek, daha doğru ve kolay biçimde ve daha az çaba sergileyerek kullanabilir.

1. Davranış türünden yola çıkarak öğretim sürecine karar verme 2. Öğretimin bireysel mi yoksa grupla mı olacağına karar verme 3. Değerlendirme sürecine karar verme 4. Ilımlılık ve kısıtlayıcılık yönünden öğretim yöntemini değerlendirme 5. Çocuğun öğrenme geçmişini ve özelliklerini dikkate alma 6. Öğrenmenin aşamalarını dikkate alma 7. Yalınlık ilkesini dikkate alma 8. Sosyal geçerlik ilkesini dikkate alma

Edinim sağlamak üzere davranış öncesinde yer alan tepki ipuçları ile uyaran ipuçlarının kullanımı ve hata düzeltmesi yapılır.

• Fiziksel ipucu • Model ipucu • Sözel ipucu • Görsel ipucu • Jestsel ipucu

Yeni bir davranışın öğrenilmesinde doğal ipuçlarının yetersiz olduğu durumlarda kullanılan ipuçlarıdır. İki tür öğretimsel ipucu vardır; kontrol edici ve kontrol edici olmayan ipucu.

sistematik öğretim, öğretimin plana bağlı kalınarak tutarlı bir biçimde yürütülmesidir.

Davranış ve öğrenme sorunu olan çocuklara öğretim sunarken yardım ve teşvik etme (cesaretlendirme) yoluyla çocuğun bireysel gereksinimlerini karşılayacak türde öğretim sunulmalıdır. Bu anlamada çocuğa sunulacak yardım farklı şekillerde olabilir. Örneğin, bir çocuk için yardım ortam düzenlemesi şeklinde gerçekleşirken bir başka çocuk için öğretmenin davranışa model olması ya da öğretmenin tam fiziksel ipucunu kullanarak çocuğun davranışı yerine getirmesini kolaylaştırması şeklinde olabilir.

Çocuğun doğru tepkide bulunmasını kesinleştiren ipucudur. Okulöncesi dönemdeki ayakkabısını bağlayamayan bir çocuk için fiziksel ipucu kullanımı kontrol edici ipucuna örnek olarak verilebilir.

Kısıtlayıcılık ve ılımlılık anlam olarak birbiriyle ters ilişki içindedir. Kısıtlayıcılık, seçilen öğretim yönteminin çocuğun özgürlüğünü kısıtlaması olarak tanımlanırken ılımlılık, öğretim sırasında çocuk bedeni üzerinde çocuk bedeni üzerinde öğretmenin sahip olduğu kontrol edici güç olarak tanımlanır. Örneğin, öğretimde tam fiziksel ipucu kullanma çocuk üzerinde öğretmenin en üst düzeyde kontrol gücüne sahip olması anlamına gelir.

Hata düzeltmesi farklı şekillerde yapılır. 1. Çocuk hata yaptıktan hemen sonra kendisine tekrar aynı deneme sunulur ve bu arada öğretmen yardım düzeyini artırabilir. 2. Çocuk hata yapıyorken yanıt vermesi kesintiye uğratılır ve çocuğun yanlışını anlayarak kendi kendisine düzeltmesi sağlanır. 3. Çocuk hata yapıyorken kesintiye uğratılır ve beceriyi tamamlamakta zorlandığı basamak arka arkaya bir kaç defa tekrar ettirilerek davranışı doğru sergilemesi sağlanabilir.

Öğrenmenin aşamaları; (a) edinim, (b) akıcılık, (c) kalıcılık ve (d) genellemedir. Kullanılacak öğretim yöntemi öğretimin aşamasına göre farklılık gösterir.

Zincirleme bir davranışın öğretimi; (a) ileriye zincirleme, (b) geriye zincirleme ve (c) tüm basamakların bir arada öğretimi yaklaşımlarından biri kullanılarak yapılır. İleriye zincirlemede, beceri basamağında yer alan ilk basamağın öğretimi ile öğretime başlanır ve basamakta öğrenme gerçekleştikçe sonraki basamağa geçilir. Geriye zincirlemede, beceri basamağında yer alan son basamağın öğretimi ile öğretime başlanır ve basamakta öğrenme gerçekleştikçe bir önceki basamağa geçilir. Tüm basamakların bir arada öğretiminde ise her denemede beceri basamağında yer alan basamakların tümü aynı anda öğretilir.

Çocuk öğretim sırasında yanlış tepkide bulunduğunda öğretmenin tepkisinin yanlış olduğunu vurgulayarak çocuktan sergilemesi beklenen tepkinin ne olduğunun ifade edilmesidir.

Özel gereksinimli çocuklar için öğretim yapılabilecek alanlar; özbakım becerileri, ev becerileri, toplumsal yaşam becerileri, serbest zaman etkinlikleri, iletişim becerileri, devinsel beceriler ve işlevsel akademik becerilerdir.

Yoğunluk bağlamında yapılan silikleştirmede öğretim sırasında kullanılan ipucunun türü ve şiddetinde yavaş yavaş bir silikleştirme planlanır. Örneğin, öğretim sırasında fiziksel ipucu ile başlanmış ise ölçüt karşılandıktan sonra model ipucuna geçilmesi ardından sözel ipucuna geçilmesi ve en son ayırt edici uyarana tepkide bulunması sağlanarak ipucu türünde silikleştirme yapılmış olur. Yoğunluk bağlamında silikleştirmede ise kabul görmüş bir ilke yoktur. Öğrenci öğretilen davranış ve öğretmenin ipucunu kullanmadaki ustalığına göre silikleştirme gerçekleştirilir. Bazen de en az kısıtlayıcı olan ipucuna geçmek için yoklama oturumu düzenlenir.

Doğal ipucu, çevrede doğal olarak bulunan ve çocuğun istendik tepkiler vermesini kolaylaştıran durumlardır. Doğal ipuçları çocuğun doğru tepki vermesini sağlamaz ancak onu tepkide bulunması için uyarır. Örneğin, “Haydi boya yapalım.” (ipucu) diyen bir anneye sulu boya takımını getiren (tepki) bir çocuk boyayı getirdiğinde annesinin kendisiyle boya yapacağını öğrenir.

Çocuk tepkide bulunmadan önce ipucu sunularak doğru tepkide bulunmasının sağlandığı yöntemlerdir. Burada ipucu belli ilkelere bağlı olarak silikleştirilerek çocuğun yalnızca kendisine sunulan uyarana tepkide bulunması amaçlanır.

Çocuğa uygun hazırlanmış olan bireyselleştirilmiş eğitim planının öğretmen ve ilgili uzmanlar tarafından uygulandığı aşamadır. Bu aşamada öğretim planı uygulanırken çocuğun performansına, çocuk için belirlenen hedef davranışların uygunluğuna, çocuğun programının işe yarayıp yaramadığını belirlemeye yönelik sürekli kayıt tutulmaktadır.

Sistematik öğretim altı aşamadan oluşmaktadır. Bu aşamalar aşağıda listelenmiştir: • Programı belirlemek • Programa dayalı olarak sürekli değerlendirme yapmak • Programı planlamak ve uygulamak • Bireyselleştirilmiş eğitim planı hazırlamak • Programı uygulamak ve öğrenci gelişimini kaydetmek • Düzenli aralıklarla öğrencinin gelişimini kaydetmektir.

Zincirleme davranışların öğretimi beceri analizi kullanılarak yapılır. Beceri analizi, bir beceriyi oluşturan her bir öğretilebilir basamağın davranışın oluşum hiyerarşisine göre sıralanmasıdır.

Çocuğun doğru tepkide bulunma olasılığını artıran ancak kesinleştirmeyen ipucudur. Ayakkabısını bağlayabilmesi için öğretmenin öğrenciye model olması örnek olarak verilebilir.

Öğretim sırasında kullanılacak kayıt tekniğine çalışılacak hedef davranışa ve ölçüte göre karar verilir. Örneğin, hedef davranış parmak kaldırarak söz alma davranışı ise davranışın sıklığı kaydedilmelidir. Hedef davranışın sırasında oturma ise süre kaydedilmelidir. Kayır sırasında toplanan verilerin yorumlanabilmesi için veriler grafiğe işlenmelidir. Veriler grafiğe işlendikten sonra çocuğun gösterdiği gelişimin yeterli olup olmadığına karar verilmelidir.

İpucu bağımlılığını ortadan kaldırmak için en iyi yol kullanılan ipuçlarının silikleştirilmesidir. Öğretimde ilerleme kaydedildikçe öğretim sırasında kullanılan ipuçlarının yavaş yavaş ya da birden ortadan kaldırılması gerekir. İpuçlarında iki tür silikleştirme yapılır; (a) zaman bağlamında silikleştirme ve (b) ipucu yoğunluğunda silikleştirme.

Zaman bağlamında silikleştirmede ipucu geciktirilerek sunulur ve hep aynı ipucu türü kullanılır. Örneğin, ipucunu silikleştirmek için fiziksel ipucundan model ipucuna bir geçiş söz konusu değildir. Yalnızca ipucundan sonra bir süre beklenerek çocuğun ayırt edici uyarana tepkide bulunması sağlanır.

Çocuğun ortamda bulunan doğal uyarana tepkide bulunması yerine yalnızca ipucu verildiğinde doğru tepkide bulunmasıdır. İpucu bağımlılığı çocuğun uyarana aşırı seçicilik yapmasından kaynaklandığı görüşü yaygındır.

Eşzamanlı ipucuyla öğretimde yalnızca 0snli denemeler vardır. Sabit bekleme süreli öğretimde 0snli denemelerin yanı sıra bekleme süreli denemeler vardır. Eş zamanlı ipucuyla öğretimde üç tür öğrenci tepkisi vardır. Doğru tepkiler, yanlış tepkiler ve tepkide bulunmama. Sabit beklemeli süreli öğretimde beş tür öğrenci tepki vardır. İpucundan önce doğru tepkiler, ipucundan sonra doğru tepkiler, ipucundan önce yanlış tepkiler, ipucundan sonra yanlış tepkiler ve tepkide bulunmama.

Öğrenmenin aşamaları; (a) edinim, (b) akıcılık, (c) kalıcılık ve (d) genellemedir. Edinim, çocuğun daha önce yapamadığı bir davranış ya da beceriyi belli doğrulukta yapabilir duruma gelmesidir. Akıcılık, yeni öğrenilmiş bir davranış ya da davranış zincirini çocuğun hızlı ve kolay biçimde yapmasıdır. Kalıcılık, öğretim bittikten sonra çocuğun performansının devam etmesidir. Genelleme, çocuğun öğretim koşulları dışında diğer koşullarda da öğrendiklerini sergileyebilmesidir.

Çocuktaki ilerlemeleri ölçmek için; • Sıklık, • Süre, • Anlık zaman örneklemi kayıt teknikleri kullanılır. Bu tekniklerin yanı sıra aynı zamanda öğretimde veri temelli kayıtlar alabilmek için; • Bekleme süresi, • Oran, • Kalıcı ürün kayıt teknikleri de kullanılmaktadır.

Akıcılığı kolaylaştırmak için en uygun yöntem çocuğun daha fazla tekrar yapmasını sağlamak ve pekiştirmektir. Bu amaçla; (a) kısa alıştırma oturumları düzenlenmeli, (b) gün içinde bir kaç alıştırma oturumu düzenlenmeli ve (c) çocuğa her alıştırma oturumunda yapabileceği en fazla sayıda deneme fırsatı sağlanmalıdır.

İpucu, çocuk tepkide bulunmadan önce çocuğun doğru tepkide bulunmasını sağlamak ya da kolaylaştırmak için sunulan uyarandır. İpucu ikiye ayrılır. Doğal ve öğretimsel ipucu.

Çocuktan yapması ya da söylemesi istenen bir davranışı öğretmen, akran ya da bir başkası sergilemesidir. Model olma ipucunun etkili olması için öğrencinin taklit etme becerisine sahip olması gerekir.

Çocuktan beklenen tepkiyi anımsatıcı şekilde işaret etme, vücudunu hareket ettirme, çocuğa, araç-gerece ya da etkinliğe doğru bakışını yöneltmeyi içerir. Bu ipucu genellikle diğer ipuçları ile birlikte kullanılmaktadır.

Çocuğun doğru tepkide bulunma olasılığını artırmak üzere uyarana eklenen sözcük, ifade ya da sorudur. Örneğin, yatmadan önce diş fırçalamanın çalışıldığı bir çocukta, anne (a) yatmadan önce dişlerimizi fırçalamamız gerekir, (b) fırça ve macunu al ve dişlerini fırçala ve (c) yatmadan önce ne yapıyorduk? gibi ifadeler kullanarak sözel ipucu verebilir.

Çocuğu öğrenmeye teşvik etmek için ortamda bulunan araç-gereçlerde ve öğretimin sunuluş biçiminde düzenlemeler yapılarak öğretim çocuk için ilginç hale getirilir.

Öğrenmeye teşvik etme daha çok çocuğun öğrenmeye karşı olan motivasyonunu artırmak şeklinde anlaşılmalıdır. Bunu sağlamak için ise; (a) olumlu pekiştirme, (b) şekil verme, (c) çevresel düzenleme yapılabilir.

Araştırmalarda tepki ipuçlarının uyaran ipuçlarına göre kıyasla daha etkili ve verimli olduğu görüldüğü için tepki ipuçlarının kullanımı daha çok önerilmektedir. Tepki ipuçları daha az öğretmen hazırlığı gerektirdiği ve daha kolay uygulandığı için de tercih edilmektedir.

puçlarının etkili kullanılabilmesi için uyulması gereken bir takım kurallar vardır. Bunlar: • En ılımlı ipucu seçilmelidir. • Gerekli durumlarda ipucu türleri birleştirilmelidir. • Davranışlarla doğrudan ilgili ve en doğal ipucu seçilmelidir. • İpucu yalnızca birey dikkatini yönelttiğinde sunulmalıdır. • İpucu çocuğu destekleyici biçimde ve öğretim atmosferi içinde sunulmalıdır. • İpucu olabildiğince erken silikleştirilmelidir. • İpucu gelişigüzel biçimde sunulmamalıdır.

Uyarana eklenen ipucunun çocukta öğrenme gerçekleştikçe yavaş yavaş silikleştirilerek çocuğun yalnızca doğal uyaranın varlığında doğru tepkide bulunmasının hedeflenmesidir.

Çocuğa kendisinden beklenen davranışı kolaylaştıracak yazılı ya da resimli açıklamaların sunulmasıdır. Daha çok özbakım ve günlük yaşam becerilerinin öğretiminde kullanılmaktadır. Görsel ipuçları çoğunlukla sözel ipucu ya da videoyla model olma gibi ek ipuçlarıyla birleştirilerek sunulur.

Çocuk doğal uyaranın varlığında doğru tepkide buluncaya kadar yavaş yavaş uyarana şekil verilmesidir. İlk başta uyaran çocuğun doğru tepki vermesini sağlayacak şekilde farklılaştırılır ve ilerleme kaydedildikçe farklılaştırma giderek azaltılarak yalnızca öğretilmek istenen hedef uyaran kullanma şeklinde yapılır.

• Eş zamanlı ipucuyla öğretim • Sabit bekleme süreli öğretim • Bekleme süreli öğretim • İpucunun giderek azaltılmasıyla öğretim • İpucunun giderek artırılmasıyla öğretim

Uyaranı silikleştirme ve uyarana şekil vermedir.

Öğretimde belli aralıklarla kayıt tutulup veri toplanarak öğretimde değişiklik yapma ya da öğretime devam etme konusunda nesnel kararlar almak için yapılır. Öğretim sırasında tutulan kayıtlar çocuğun hedef beceriyi kazanıp kazanmadığını bize gösterir.