DAVRANIŞ DEĞİŞİKLİĞİ VE ÖĞRETİMDE KALICILIK VE GENELLEME SAĞLAMA

Öğretmen ve anne baba açısından en temel önemi ise daha önce öğretmiş oldukları bir davranışın öğretimine geri dönmelerini gerektirmemesidir.

Davranış öncesinde doğal uyaran vermeye örnektir.

Kalıcılık eğitimine başlayabilmek için sıralanan iki uygulamadan bir tanesi benimsenebilir. Birincisi, bu eğitime başlamanın en uygun zamanı üzerinde çalışılan davranışın edinim aşamasında sergilenmesi sağlandıktan sonradır. Diğer bir deyişle, öğrenme gerçekleştikten hemen sonra kalıcılık eğitimine başlanmalıdır. İkincisi ise, çocuğun doğru ve yanlış tepki oranlarının gözden geçirilerek kalıcılık eğitimine başlamaya karar verilmesidir.

Anımsatıcı alıştırmalar düzenleme.

Toplum merkezli öğretimdir.

Bir davranışın kalıcılığını sağlamak, çocuğun bağımsızlığını ve davranışın genellenme olasılığını artırmak, pekiştirece ulaşmasını sağlamak ve başka davranışlar için ön koşul olma özelliği göstermek açısından önemlidir.

Aşırı öğrenme oturumları düzenlemeye örnektir.

Edinim aşaması için yazılan davranışsal amaçlarda davranışı doğru olarak yapma ya da öğrenme vurgulanırken; akıcılık aşaması için yazılan amaçlarda davranışın belirli bir sürede yapılması; kalıcılık aşaması için yazılan amaçlarda öğretim koşulları ortadan kalktığında da davranışın sergilenmesi ve genelleme aşaması için yazılan amaçlarda ise uygulama ortamı dışındaki ortamlarda, kişilerle ve araç-gereçlerle de davranışın sergilenmesi vurgulanarak davranışsal amaçlar farklılaştırılır

Öğrenme daha önce sergilenmeyen bir davranışın sergilenmesinin yanı sıra Aynı zamanda, çocuğun yeni öğrendiği bir davranışı hızlı ve kolay yapabilmesi, öğretim sona erdikten sonra da davranışı sergileyebilmesi, davranışı farklı kişilerle, araç-gereçlerle ve ortamlarda sergileyebilmesidir.

Davranış değişikliği ya da öğrenme ile elde edilen davranışların kalıcılıklarının korunmasında etkili olarak kullanılan ve önerilen dört uygulamadan söz edilebilir. Bunlar, • İşlevsel beceri öğretimi, • Pekiştireçlerin silikleştirilmesi/geciktirilmesi, • Aşırı öğrenme oturumları düzenleme • Anımsatıcı alıştırmalar düzenlemektir.

• Pekiştirme Tarifesi Değiştirme • Kalıcılık Eğitimine Ne Zaman Başlanacağını Belirleme • Aşırı Öğrenme Oturumlarının Ne Zaman Düzenleneceğini Belirleme • Davranış Öncesinde ve Sonrasında Doğal Uyaranlar ve Pekiştireçler Kullanma • İzlerliğin Geciktirilmesine Ne Zaman Başlanacağını Belirleme

Öğrenme gerçekleşinceye değin en etkili olan pekiştirme tarifesi sürekli pekiştirmedir. Sürekli pekiştirme hedef davranış her gerçekleştiğinde pekiştireç sunulmasıdır. Ancak, öğrenme istenen ölçütte gerçekleştikten sonra pekiştireçlerin silikleştirilmesi hedeflenmelidir.

Çocuğun öğrendiği bir davranış üzerinde tekrar tekrar öğretim sunulmasının çocukta bıkkınlık yaratabileceği düşünüldüğü için bu olasılığı ortadan kaldırmak ya da en azından azaltmak için aşırı öğrenme oturumlarının gün boyunca değişik zamanlara serpiştirilerek düzenlenmesi planlanmalıdır.

Tepki genellemesine örnektir.

Davranışların genellenmesinin çok çeşitli yolları vardır. Bunlara genelleme stratejileri de denilebilir. Bu genelleme stratejileri üç grupta toplanabilir. Bunlar; • Ortamda düzenleme yapma yoluyla geliştirilen stratejiler, • Davranış öncesi uyaranlarda düzenleme yapma yoluyla gelişen stratejiler, • Davranış sonrası uyaranlarda yapılan düzenlemelerdir.

Tepki genellemesi, elde edilen davranış değişikliğiyle ya da öğrenilen davranışla aynı işleve sahip olan davranışlarda daha yüksek düzeyde sonuçlanır.

Pekiştireçlerin silikleştirilmesi giderek daha az sayıda ya da sürede pekiştireç sunulmasıdır

Aşırı öğrenme oturumları öğretimde geçen sürenin yarısı kadar daha öğretim sunulmasıdır.

Benzetim ortamı yaratmaya örnektir.

Öğretimin doğal olarak gerçekleşmesi beklenen ortamda gerçekleştirilmesine toplum merkezli öğretim denir.

Güvenlik, ekonomik olmama, pratik olmama gibi nedenlerle davranışın gerçekleşmesi beklenen gerçek ortamlarda öğretim sunmanın mümkün olmadığı durumlarda öğretmen öğretim ortamını genelleme ortamına benzetir ve öğretimi burada yapar.

Yukarıda verilen amaç edinim düzeyinde yazılmış bir amaçtır.

Kalıcılık öğretim sırasında elde edilen davranış değişikliği ya da öğrenmenin öğretim koşulları ortadan kalktıktan sonra da sürüyor olması olarak tanımlanır.

Genelleme, öğretim koşulları altında öğrenilen davranışların başka araç-gereçler, başka kişiler, başka ortamlar ve başka zamanlarda da sergilenmesi olarak tanımlanır. Başka bir deyişle, genelleme davranışın öğretim koşulları dışında diğer koşullarda da sergilenmesidir

En çok kabul gören sınıflamaya göre öğrenme dört aşamadan oluşur. Bunlar edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme aşamalarıdır.

Bir amacın davranışsal olması demek gözlenebilir ve ölçülebilir biçimde ifade edilmesi demektir.

Kalıcılık

Davranışın kalıcılığının sağlanmasının çocuk açısından önemi çocuğun gereksinim duyduğu anda davranışı sergilemesidir.

Davranış ve pekiştireç arasındaki izlerliğin geciktirilmesine, davranış edinim aşamasında sergilenmeye başlandıktan sonra geçilmelidir.

Uyaran genellemesi de tepki genellemesi dört biçimde gerçekleşebilir. Bunlar; • Değişik yönergeler sunulduğunda, • Değişik araç-gereçlerin varlığında, • Değişik kişilerin varlığında, • Değişik ortamlarda davranışın genellenmesidir.

İşlevsel beceriler günlük yaşamda sıkça kullanılan ve sergilendiği zaman ya sergilenmesi başlı başına doğal olarak pekiştirici olan ya da akranlar ve yetişkinler tarafından pekiştirilen davranışlardır.

İşlevsel davranışlar çocuğun doğal pekiştireç elde etmesini sağlar.

İşlevsel olmayan davranışların öğretimi, ileride unutulmaya maruz kalır. Çünkü işlevsel olmayan davranışlar sıkça kullanılmayan davranışlardır. Kullanılmadıkları için de zamanla unutulurlar ve yerine başka davranışlar öğrenilir.

Pekiştirecin silikleştirilmesi

Davranışın gerçekleşeceği ortam analiz edilerek bu ortamın olabildiğince benzer bir örneğinin hazırlanması benzetim ortamı yaratmak olarak adlandırılır.

Uyaran genellemesine örnektir.

Uyaran genellemesi, elde edilen davranış değişikliği ya da öğrenmenin öğretimde kullanılan ortam ya da uyaranlar dışındaki ortam ya da uyaranların varlığında da gerçekleşiyor olmasıdır.

Çok sayıda ve çeşitli uygulamacılarla öğretim yapmak.

Uyaran genellemesi ve tepki genellemesidir.

Genelleme çocuğun bağımsız yaşamına katkı sağlaması açısından önemlidir. Ayrıca, elde edilen davranış değişikliği ya da öğrenmenin öğretim koşulları dışındaki koşullarda da sergilenmesi çocuğun doğal yollarla pekiştireç kazanmasını sağlar. Bu durum da çocuk açısından son derece önemlidir. Böylece, çocuğun uygun olmayan davranışları sergilemesi ya da sergileme olasılığı azalırken, çevresindeki kişilerle olumlu etkileşim kurma olasılığı artar.

Tepki genellemesi ise elde edilen davranış değişikliğiyle ya da öğrenilen davranışla ilişkili olan ya da bu davranışa benzeyen ve henüz öğretilmemiş olan davranışların sergilenmesidir.

• Öğretim ortamını genelleme ortamına benzetmek, • Çok sayıda ve çeşitli ortamlarda öğretim yapmak, • Çok sayıda ve çeşitli uygulamacılarla öğretim yapmak, • Toplum merkezli öğretim stratejileri

• Öğretimi yapılacak davranışın yaygın örneklerini belirleme (öğretim evrenini belirleme) • Genel bir beceri analizi hazırlama • Öğretim ve genelleme için sınanacak olan örneklerin gerektirdiği uyaran ve tepki çeşitliliğini belirleme • Öğretim sunma • Yoklama oturumu düzenleme • Genelleme gerçekleşinceye kadar öğretim sunma ve yoklama oturumu düzenleme basamakları tekrarlama

İzlerliğin geciktirilmesine örnektir.

Hedef davranışın gerçekleşmesi planlanan örneklerin belirlenerek tüm örneklerde genelleme gerçekleşinceye değin öğretim yapılmasına çoklu örneklere göre genelleme denir. Örneğin, bağımsız olarak giyinme becerilerinin çalışıldığı bir çocuğa çoklu örneklere göre genelleme yaklaşımı kullanılarak kazak giyme davranışının öğretildiğini varsayalım. Kazak örneklerinin boğazlı yakalı bir kazak, sıfır yaka bir kazak, önden düğmeli sıfır yaka bir kazak, arkadan düğmeli sıfır yaka bir kazak, V yaka bir kazak ve önden fermuarlı bir kazak olduğunu düşünelim. Çocuğa önce boğazlı yakalı kazakla kazak giyme davranışının öğretildiğini varsayalım. Ardından diğer kazakları giyme davranışında çocuğun performansını belirlemek üzere yoklama oturumu düzenlenerek genelleme sınanır. Çocuğun yoklama oturumunda sıfır yaka kazağı giyebildiğini ancak öğrendiği davranışı diğerlerine genelleyemediğini düşünelim. Bu durumda diğer yaka türlerinden herhangi biri ile örneğin, önden fermuarlı kazakla öğretime geri dönülür. Çocuk bu kazağı giyme davranışını öğrendiğinde geriye kalan kazak türlerinde genelleme sınanır. Genellemenin gerçekleştiği kazaklarla herhangi bir uygulama yapılmazken istenen düzeyde genellemenin gerçekleşmediği kazak türleriyle öğretim sürdürülür. Bu süreç kazak giyme davranışının genellenmesi beklenen tüm örneklerde istenen düzeyde genelleme elde edinceye değin devam ettirilir.

• Çoklu örneklere göre genelleme, • Yaygın örneklere göre genelleme öğretim stratejileri

Yukarıda verilen amaç genelleme düzeyinde yazılmış bir amaçtır.

Bir davranışsal amaçta yer alması gereken dört bileşen vardır. Bu bileşenler çocuk, davranış, koşul ve ölçüttür.

• Doğal pekiştireçler kullanma, • Pekiştirmeyi doğal genelleme ortamdakilere benzer olarak silikleştirme, • Davranış doğal ortamda gerçekleştiğinde pekiştirme stratejileri

• Tüm istendik davranış değişikliklerini belirleme • Elde edilen davranış değişikliği ya da öğrenmenin genellenmesi beklenen durum, ortam, yer ve kişileri belirleme • Davranış değiştirme ya da öğretim sürecine katılan ve bu süreçten etkilenen herkesten beklenen davranışları listeleme

Davranış değişikliği ya da öğrenme sonucu kazanılan davranışın genellenmesi beklenen durum, ortam, yer ve kişiler için bir liste hazırlanır. Bu listede yer alan durumlar önem ve öncellik sırasına konur. Daha sonra, listede üst sıralarda yer alan durumlarda genellemenin gerçekleşebilmesi için düzenleme ya da uyarlamalar yapılır. Bu düzenlemeler ortamda ne tür uyaranlar bulunacağı, ortamın fiziksel koşullarının nasıl olacağı, ortamda kimlerin bulunacağı gibi konularda olmalıdır.

Davranış değiştirme ya da öğretim sürecine katılması ya da bu süreçten etkilenmesi söz konusu olan kimselerin belirlenip bu kimselerden beklenen davranışlar listelenir. Ayrıca öğretmen, bu kişileri hedef davranışın genellenebilmesi için çocuğu teşvik etmesi beklenen kimseler ve hedef davranışın gerçekleşmesine aktif olarak destek veren kimseler olarak da gruplandırabilir. Her iki gruptaki kişiler de bu anlamda bir eğitimden geçirilmeli ve davranış değiştirme ve öğretim sürecinde kendilerinden tam olarak ne beklendiği açıklanmalıdır.

Yukarıda verilen amaç kalıcılık düzeyinde yazılmış bir amaçtır.

Çok sayıda ve çeşitli ortamlarda öğretim yapmak ile açıklanabilir.

Davranış değiştirme ya da öğretim sürecinde çocuğa kazandırılması planlanan hedef davranışın öğretimi için gerekli olan durumlar, ön koşul becerileri belirleyerek öğretmen, çocuğun bu davranışlara sahip olmadığı durumlarda bu noktalarda çocuğa öğretim planlar. Ayrıca, çocuk elde edilen davranış değişikliği ya da öğrenme ile aynı işleve hizmet eden daha başka davranışlar sergilediğinde de pekiştirilerek hedef davranışın genellemesine hizmet edilmiş olur.