UYUMSAL DAVRANIŞLAR VE İŞLEVSEL AKADEMİK BECERİLERİN ÖĞRETİMİ

Okulöncesi dönemde işlevsel akademik becerilerin öğretimi için öncelikli becerilerin neler olduğunun belirlenmesi gerekir. Ardından, öğretim için planların hazırlanması ve işlevsel akademik becerilerin günlük rutin içinde belli bir sıra izleyerek bu plan içinde yer alması gerekmektedir. İşlevsel akademik becerilerin öğretimi için, sınıfta masa başı etkinlikler düzenlenebileceği gibi, yer etkinlikleri de planlanabilir.

Öğrenci için gerekli olan işlevsel akademik becerilere, öğrencinin bireysel özellikleri, gereksinimleri ve yetersizlikten etkilenme düzeyi göz önüne alınarak karar vermek gerekmektedir. Örneğin, ileri derecede zihinsel yetersizliği olan bir öğrenciye okuma-yazma becerilerini tam olarak öğretmeye çalışarak zaman harcamak yerine, daha işlevsel olarak kullanabileceği ritmik sayma ve nesnelerle sayıları eşleyerek sayma becerilerini öğretmek daha yerinde olacaktır.

Küçük grup öğretimi, gözleyerek öğrenme, hedeflenmeyen bilgi öğretimi, akran öğretimi, ipucu ve dönüt verme süreçleri gibi yöntemler, işlevsel akademik becerilerin öğretiminde kullanılabilen farklı öğretim yöntemleridir.

İşlevsel akademik becerilerin öğretiminde öğretmenler, mümkün olduğunca gerçek nesnelerden yararlanmalıdır. Çünkü bu dönemde öğretilecek akademik beceriler, sayılar, renkler, şekiller ve benzeri becerilerdir. Bu becerilerin öğretimi sırasında, evde kullanılan malzemelerden, çeşitli ev eşyalarına ve oyuncaklara kadar çeşitli malzemeleri öğretim aracı olarak kullanmak mümkün olabilmektedir. Böylelikle öğrencilerin, mümkün olduğunca kendi yaşantılarında da karşılaştıkları gerçek nesneleri kullanarak öğrendikleri bilgileri daha kolaylıkla gerçek yaşantılarına genellemeleri sağlanabilmektedir.

İşlevsel akademik beceriler, okulöncesi dönemde öğrenilen ve günlük yaşam etkinliklerini yerine getirirken ömür boyu kullanılan becerilerdir. İşlevsel akademik beceriler dendiğinde, bu gruba okuma-yazma, sayı sayma, matematik gibi beceriler girmektedir.

Pek çok uyumsal davranışın yaşamın sürdürülmesinde önemli rolü vardır. Dolayısıyla, uyumsal davranışlar yaşamsal öneme sahip davranışlar olarak ele alınabilir (Lerner, Lowenthal ve Egan, 2003). Bu nedenle, okulöncesi eğitimi programlarında önemli bir yer tutar.

Tuvalet becerileri öz-bakım becerileri arasında en zor öğretilebilen becerilerdendir çünkü tuvalet becerilerinin öğretimindeki önkoşul çocuğun içsel olarak uyaranın (idrar kesesinin dolu olması) farkında olmasını gerektirmesidir (Browder ve Snell, 2000; Lerner ve diğ., 2003). Bunun yanı sıra, öğretim yapılacak çocuğa ilişkili başka becerilerin de (örneğin, çamaşırını ayak bileğine kadar indirme, geri yukarı çekme) öğretilmesi tuvalet becerilerinin tam olarak yerine getirilmesini sağlayacaktır. Bu nedenle de tam olarak öğrenilmesi uzun zaman alan becerilerdendir.

Pek çok uyumsal davranış diğer gelişimsel becerilerle yakından ilişkili olduğu için uyumsal davranışların öğretilmesi diğer alanlara da katkıda bulunacaktır. Örneğin, öz-bakım becerilerinden yemek yemenin öğretilmesi sırasında küçük kas becerilerinin de öğretimi söz konusu olacaktır. Çocuk yemek yerken çatal, kaşık ya da bıçak kullanırken küçük kaslarıyla ilgili beceriler de kazanmış olacaktır. Bunun yanı sıra, uyumsal davranışların edinimi çocuğun toplumsal becerilerine de katkı sağlayacaktır. Çünkü yemek sırasında başkalarıyla sohbet ederken sıra alma becerisini de kazanmış olacaktır. Ayrıca, problem çözme becerisi de yemek yeme becerisinin öğretimi sırasında kazanılmış olacaktır. Örneğin çorba içmek için kaşığa, ekmeğe yağ sürmek için bıçağa gereksinimi olduğunu fark etmesi gibi.

Yemek yeme becerilerinin öğretimi sırasında ipucunun giderek azaltılması en sık kullanılan uygulama olarak görülmektedir. Burada önemli olan bazı noktalar vardır. Örneğin, çocuk için gerekli olan miktarda ipucuyla öğretime başlanması (Çocuğun gereksiniminden daha fazla ipucu sunulması da gereksinim duyduğundan az ipucu sunulması kadar sakıncalıdır.), çocuk öğretilen beceride bağımsızlaştıkça ipucunun azaltılması ve ipucunun aşamalı olarak ortadan kaldırılması gerekmektedir (Tekin-İftar ve Kırcaali-İftar, 2006).

Hedeflenmeyen bilgi öğretimi, öğretim sırasında öğrenciye hedeflenen bilgiyle, hedeflenmeyen bilginin birarada sunulmasıdır (Browder ve Snell, 2000).

Özel gereksinimi olan öğrenciler için, biraz daha uyarlamalar içeren düzenlemelere gereksinim duyulabilmektedir. Çünkü yetersizliği olan öğrenciler, özellikle de ileri derecede öğrenme yetersizliği olanlar, öğrendikleri becerileri genellemede zorluklar yaşamaktadırlar. Bu nedenle de yetersizliği olan öğrencilere, işlevsel akademik ve diğer becerilerin öğretiminde genellenebilecek şekilde öğretim yapmak gerekmektedir. Genellemenin olabilmesi için yetersizliği olan öğrencilere farklı ortamlarda, farklı araçlarla ve farklı öğretmenler tarafından öğretim sağlanmalıdır.

Her ailenin çocuklarına uyumsal davranışları öğretmeyle ilgili farklı beklentileri ve tercihleri vardır. Bazı aileler çocuklarının yemek yemede, tuvalet becerilerinde ya da giyinmede mümkün olduğunca erken yaşta bağımsızlık kazanmalarını isterler. Diğer aileler ise, bazen kültürel özelliklerden bazen de başka nedenlerden dolayı bu becerileri çocuklarının yerine kendileri gerçekleştirmeyi tercih etmektedirler.

Tuvalet becerilerinin öğretilebilmesi için sahip olunması gereken bazı önkoşul beceriler; (a) çiş ya da kaka yapmada bir düzenlilik olması, (b) günde bir-iki saatlik kuru zamanlar olması ve (c) takvim yaşının iki ve üzeri olmasıdır. Tuvalet becerilerinin öğretimi planlanan çocuklar genellikle günün belirli zamanlarında bir kere kaka, üç-beş kere de çiş yapmaktadırlar.

Kısmi katılım, gerek materyallerde gerekse ortamda öğrenci yetersizliğini en aza indirmeyi sağlayacak uyarlamalar gerçekleştirilerek, öğrencinin sınırlı da olsa bir beceriyi gerçekleştirmek üzere, katılımı anlamına gelmektedir. Öğrencilerin kısmi olarak beceriye katılımlarının sağlandığı kısmi katılım, uyarlanmamış hedefleri gerçekleştirmenin bir hayalin ötesine geçemeyeceği durumlarda, öğrenciler için uyarlanmış öğretim amaçları belirleyerek uygulanmaktadır.

Yapılan değerlendirmeler öğrencinin (a) neleri yapabildiğini, (b) hangi becerileri hiç yapamadığını ya da tam yapamadığını, (c) gerçekleştiremediği becerilerin şu andaki ya da gelecekteki ortamlar için bir öncelik oluşturup oluşturmadığını, (d) beceri ve rutinlerin gerçekleştirilmesi sırasında nasıl işe katıldığı, (e) beceriyi akıcı bir şekilde gerçekleştirip gerçekleştiremediğini ve (f) öğrendiği beceriyi başka ortamlarda da gerçekleştirip gerçekleştiremediğini ortaya koymalıdır.

Seçilen öğretim yöntemleri kullanılması kolay, pratik ve öğrencinin gelişmesini kolaylıkla sağlayabilecek yöntemler olmalıdır. Ayrıca, becerinin öğretimi için etkili yöntemler olmalıdır. Bir diğer deyişle, kullanılacak olan yöntemle hedeflenen beceri öğretilebilir olmalıdır. Ayrıca, öğretim stratejilerinin de öğrencinin öğrenme düzeyiyle, öğrenme özellikleriyle ve öğrenme ortamıyla uyuşmasına dikkat edilmelidir.

Yemek yeme becerisi içinde pek çok beceriyi barındırmaktadır. Bunlar; başkasına bağımlı yemek yeme, parmaklarını kullanarak yemek yeme, kaşık kullanarak yemek yeme, bardaktan su içme, çatal kullanarak yemek yeme, bıçakla yiyecek sürme, bıçakla keserek yemek yeme, yemek servisi yapma, sos ve baharatları kullanarak yemek yeme ve sofra kurallarına uyarak yemek yemedir.

Zihinsel yetersizliği ya da ileri derecede yetersizliğe sahip çocukları olan ailelerin öncelikleri arasında çocuklarının öğretim programında öz-bakım becerilerinin olması yer almaktadır. Bu ailelere çocuklarına öğretilmesini istedikleri beceri ve davranışlar sorulduğunda, kendine bakma, toplumsal beceriler, alış veriş becerileri, caddede karşıdan karşıya geçme becerileri, boş zamanlarını değerlendirme ve işe yerleşmeleri için gerekli olan iş becerilerini sıralamaktadırlar. Aileler ayrıca, günlük rutinin ikiye bölünerek, akademik becerilerin öğretimine ayrılan zaman kadar zamanın uyumsal davranışların öğretimine de ayrılmasını istediklerini belirtmektedirler (Lerner ve diğ., 2003).

Okulöncesi dönemdeki uyumsal davranışlar, çocuğun yaşına ve ailenin içinde bulunduğu kültürün beklentilerine bağlı olarak çocukta gelişmesi beklenen bir dizi yeterliliklerdir. Uyumsal davranışlar bağımsız yaşam becerilerinin temelini oluşturan yemek yeme, tuvalet becerileri, giyinme, soyunma ve kişisel bakım gibi özbakım becerilerini kapsamaktadır. Bu davranışlar günlük yaşantıda rutin olarak yer alan davranışlardır.

Eşzamanlı ipucuyla öğretimde uygulama sırasında öğrencinin hiç yanlış tepki vermesine fırsat verilmeden, doğru tepkiyle ilgili model olunur (örneğin, “çok” olan grup parmakla işaret edilir) ve eşzamanlı ipucu (örneğin, “haydi, buradakilerin “çok” olduğunu sen de söyle”) sunulur. Öğrencinin doğru tepki vermesi için gerekli olan ipucu verildiği için öğrenci doğru tepki gösterir ve önceden belirlenen pekiştireç (örneğin, balık kraker ya da “aferin” denmesi) öğrenciye sunulur.

Her iki uygulamada da, öğretmen akranlara özel gereksinimli arkadaşına nasıl yardımcı olacaklarına ilişkin bilgi vererek akranların arkadaşlarına, becerilerin öğretiminde yardımcı olmalarını sağlar. Bu sırada öğretici akranlara dönütler sağlayarak görevlerini doğru bir şekilde gerçekleştirmelerinde yardımcı olur.

Çocuk okulöncesi kuruma başladığında, çocuğun öğretmeninin aileyle görüşerek hangi uyumsal davranışların, aile için önemli ve öncelikli olduğunu belirlemesi gerekmektedir. Ailenin görüşünün alınması, öğretilecek davranışlarda ailenin de rol almasını ve böylelikle davranışın daha kolay kazanılmasını sağlayacaktır. Ailenin hem davranışların seçiminde hem de öğretiminde görev alması, çocuğun öğrenmekte olduğu davranışları okulöncesi kurumunun dışına da genellemesini sağlayacaktır.

Normal gelişim gösteren öğrencilerde olduğu gibi, özel gereksinimi olan öğrencilerde de bireysel farklılıklar çok fazladır. Bu nedenle, aynı kavramın öğretimini yaparken farklı öğrenciler için farklı özelliklerdeki araçları kullanmak gerekebilmektedir. Örneğin, “çok” kavramının öğretimi sırasında bazı öğrencilerle masada az ve çok sayıda araçtan oluşan (örneğin, bir grupta 3 nesne, diğerinde 6 nesne) gruplarla çalışmak uygun olabilecekken, öğrenme yetersizliği olan bazı öğrenciler için gruplar arasındaki farkın daha kolay fark edileceği gruplar oluşturarak (örneğin, bir grupta 3 nesne, diğer grupta 10 nesne) öğretim yapmak gerekebilecektir.

Eşzamanlı ipucuyla öğretim sunulduğunda öğrenmenin ne düzeyde gerçekleştiğini sınamak üzere yoklama oturumları sunulur. Yoklama oturumlarında öğrenciye ipucu sunulmaz yalnızca kendisinden yapılması istenilen şey söylenir (örneğin, “Önündekilere bak ve çok olanı göster.”) ve öğrencinin yanıtları kayıt edilir. Yoklama oturumlarına her öğretimden önce, yer vermek uygundur (Tekin-İftar ve Kırcaali-İftar 2006).

Pek çok uyumsal davranışın özel gereksinimi olan öğrencilerin kaynaştırma ortamlarına sosyal olarak kabulünü sağlamak açısından gerekli olması; pek çok uyumsal davranışın diğer gelişimsel becerilerle yakından ilişkili olduğu için uyumsal davranışların öğretilmesinin diğer alanlara da katkıda bulunması; uyumsal davranışların pek çoğunun okulöncesi dönemdeki çocukların günlük rutinlerinin bir parçasını oluşturması; uyumsal davranışları gerçekleştirmenin okulöncesi dönemdeki çocukların kendilerine olan güvenlerini artırmada, kendilerini daha başarılı daha yeterli hissetmelerini sağlamada işe yaraması; son olarak, öz-bakım becerilerinde bağımsızlaşmış bir çocuğun yaşam kalitesinin olumlu yönde etkilenmesi gibi nedenler gösterilebilir.

Uyumsal davranışlar sadece okulöncesi dönemde gerekli olan davranışlar değildirler. Çocuğun okulöncesi dönem sonrasında da sıklıkla gereksinim duyacağı becerilerdir. Örneğin, uygun akran etkileşimi sadece okulöncesinde değil, okul yıllarında hatta yetişkinlik çağlarında da gerekli olacak beceriler arasındadır. Yeni durumlara uyum sağlama her yaşta gerekli olacak becerilerdendir. Ya da öz-bakım becerileri yaşamımız boyunca oldukça sık kullanmamız gereken becerilerdendir. Dolayısıyla, bir çocuğun okulöncesi yıllarda uyumsal davranış becerilerini tam olarak öğrenmesi, yaşamı boyunca bağımsızlığına katkıda bulunacak becerileri öğrenmiş olmasını sağlayacaktır.

Öz-bakım becerilerinin öğretimine yönelik, ekip çalışanlarıyla işbirliği yapılmalı; sosyal olarak geçerli ve öğrencinin yaşına ve kültürüne uygun programlar kullanılmalı; akranlardan yararlanılmalı; kısmi katılımdan yararlanılmalı; değerlendirme yapılmalı ve sonuçları dikkate alınmalı; öğretim için uygun ortam ve zaman belirlenmeli; karmaşık olmayan etkili öğretim yöntemleri seçilmeli; öğretim için birbiriyle ilgili beceriler seçilmelidir.

Küçük grup öğretimi, öğrenciler ve öğretmenler tarafından tercih edilen bir öğretim sunma biçimidir. Küçük grup öğretiminde öğrenciler öğretilecek becerinin özelliğine ve kullanılacak materyallere bağlı olarak sıralarında ya da yerde minderde otururlar, öğretmen de tüm öğrencilerin görebileceği bir yerde karşılarında durur. Öğretmen önce gruba öğreteceği beceriyle ilgili sunusunu yapar. Daha sonra da öğrencilerin yaparak, yaşayarak öğrenmelerine fırsat verir. Yapılan grup öğretimi sırasında öğretmen, araçlar kendi masasındayken sunuyu yapar daha sonra öğrencilerin tek tek araçlarla çalışmasına izin verir ve her öğrencinin öğrenip öğrenmediğini kontrol etmek için değerlendirme yapar. Benzer sunu hazırlanan bütün araç setleriyle tekrarlanır.

Yetersizliği olan öğrenciler söz konusu olduğunda, küçük grup öğretimi sırasında bazı uyarlamalara yer vermek gerekebilir. Örneğin, dikkati çabuk dağılan zihinsel yetersizliği olan bir öğrenci için küçük grup öğretimi sırasında, öğrencinin öğretmenin ulaşabileceği uzaklıkta bir yerde oturması ve öğretmenin her bir öğrenciye soru sorarken her seferinde kaynaştırma öğrencisinin de adını söyleyerek etkinliğe dikkatini çekmesi gerekebilir. Örneğin, “Can sen de bakıyorsun değil mi? ya da “Herkes söylediğimi tekrar etsin, Can sen de söylüyorsun.” gibi.

Hedeflenmeyen bilgi öğretiminde hedeflenen bilginin değerlendirmesi yapılırken hedeflenmeyen bilginin değerlendirilmesi zorunlu değildir. Hedeflenmeyen bilgiler hedeflenenlerle aynı üniteden ya da içerikten olmak zorunda değildir. Hedeflenmeyen bilginin hedeflenenle aynı zamanda sunulması, hedeflenmeyen bilginin, daha sonra planlandığı zamanda öğretimi sırasında, daha az zamanda öğrenilmesini sağlayacaktır.

Uyumsal becerilerin gelişimsel beceriler olduğu için zamana yayılarak öğrenilmesi; pek çok uyumsal becerinin zincirleme davranış olması; uyumsal becerilerin en etkili şekilde, gerçek ortamlarda ve doğal zamanlarda öğretilebilmesi; uyumsal davranışların günlük rutinlerde ve günlük etkinliklerde her zaman gerekli olması; uyumsal becerilerin yeteri kadar akıcı bir şekilde ve gerekli olduğu her ortamda gerçekleştirilebilmesi gibi ilkelere uyumsal davranışların öğretiminde dikkat edilmesi gereklidir.

Öğretilmek üzere seçilen beceriler ve beceri öğretim programları (a) öğrenci ve öğrencinin bakımından sorumlu olan kişiler, öğrencinin akranları ve çevresindeki toplum için kabul edilebilir olmalı, (b) akranları tarafından da benzer şekilde gerçekleştiriliyor olmalı ve (c) öğrenci ve ailesinin kültürel ve dini inançlarına uygun özelliklerde olmalıdır.

Bu uygulamada öğrenciye çoklu fırsatlar sunulur ve öğrencinin verdiği tepkilere öğretmen tarafından dönütler sağlanır. Doğru tepkilerde öğretmen de doğru tepkiyi tekrarlar (örneğin, “Evet bunlar çok olandı. Bravo sana.”) ve pekiştirir; yanlış tepkilerde ise hata düzeltme yoluna gidilebilir (örneğin, “Ama bunlar çok değil. Çok olan buradakiler.”).

Tuvalet gereksiniminin farkına varma, tuvalete girme, pantolonunu ve çamaşırını ayak bileklerine kadar indirme, tuvalete oturma, çişini/kakasını yapma, tuvalet kağıdı kullanarak temizlenme, pantolonunu ve çamaşırını yukarıya çekme, sifonu çekme, ellerini yıkama, ellerini kurulama, tuvaletten çıkma gibi beceriler, tuvalet becerilerinin tam olarak yerine getirilmiş olduğunu göstermektedir.

Gözleyerek öğrenme, bir davranışın sergilenişinin gözlenmesi ya da bu davranışa ilişkin sunulan öğretimin gözlenmesi yoluyla gerçekleşen uygulamadır.

Küçük grup öğretimi sırasında gözleyerek öğrenme sürecine yer vermek de bir yöntem olarak kullanılabilir (Browder ve Snell, 2000). Gözleyerek öğrenme sınıflarda sıkça kullanılan bir uygulamadır. Öğrencilere küçük grup etkinliğinde farklı araç setleriyle sunu ile öğretim yapıldığında, bazen bir öğrenci bir diğer öğrencinin araç setini de öğrenebilir. Öğretmenlerin sınıflarında bu yönteme yer vermeleri ve etkili bir biçimde kullanmaları, bir öğrencinin hem kendisinin hem de arkadaşının araç setlerini öğrenerek daha kısa zamanda daha fazla öğrenme yaşantısına sahip olmasını sağlayabilecektir.

Bu grupta yer alan becerilerin, genellikle tepki ipucu yöntemlerinden ipucunun giderek azaltılmasıyla öğretim ve tüm basamakların bir arada öğretimi yaklaşımı benimsenerek gerçekleştirildiği görülmektedir. Bunun yanı sıra gözleyerek öğrenme de grup çalışmalarında sıklıkla kullanılan bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu gruptaki becerilerin öğretiminde akran öğretiminden ve akran modelliğinden de yararlanmak mümkündür.

Bahsi geçen becerilerinin öğretiminde, öğrencinin gereksinimlerine bağlı olarak öğrenciler için bireysel uyarlamalar yapılabilmektedir. Örneğin, yürürken dengesini sağlayamayan çocuklar için özellikle banyoda el-yüz yıkarken ya da diş fırçalarken kayıp düşmelerini engellemek amacıyla denge kurmalarına yardımcı bir yürüteç gibi uyarlamalar öğrencilerin becerileri öğrenmelerini kolaylaştıracak ve başarılı yaşantılarını artıracaktır. Bu hedefe yönelik, kullanılabilecek bir başka uyarlama da, becerilerin öğretileceği ortamlara anımsatıcı ipuçlarının yerleştirilmesidir. Örneğin diş fırçalama becerisinin öğretileceği lavabonun yanındaki duvara, dişlerin nasıl fırçalanması gerektiğiyle ilgili fotoğraflar asılabilir.