DAVRANIŞ BİLİMLERİNE GİRİŞ

Ekonominin sözlük anlamı, insanların yaşayabilmek için üretme, ürettiklerini bölüşme biçimlerinin ve bu faaliyetlerden doğan ilişkilerin bütünü, iktisat olarak ifade edilmektedir.

Ekonomi sosyolojisinin inceleme alanına giren konuları şöyle sıralayabiliriz (Ergun, 2008:221-223);
• Toplumsal sınıflar,
• Meslek gruplarının gelişimi,
• Kentler, köyler gibi gruplaşmalar,
• Ekonomik etkinliği yönlendirebilen sendika, işveren örgütleri gibi toplumsal eylemli gruplar.

Sembolik etkileşimci yaklaşım, ekonomik düzenin işleyişi ve sonuçları üzerinde duran diğer iki yaklaşımdan farklı olarak, bireyler, ekonomi ve gruplar arasındaki etkileşime odaklanır.

Endüstri Devrimi: 18.yüzyılın ortalarında önce İngiltere’de ve ardından Kuzey Amerika’da gerçekleşmiştir. Endüstrileşmenin geniş kapsamlı, köklü sonuçları söz konusudur. Bunları kısaca şöyle sıralayabiliriz;
Endüstrileşme,
a. iş ve çalışmanın doğasını,
b. demografik değişimlere yol açması nedeniyle nüfusun niteliklerini,
c. insan ilişkilerini ve
d. toplumun değerlerini değiştirmiştir.

Raymond Aron’a göre ise endüstri toplumlarının ekonomik bağlamda tipik özellikleri şunlardır;
a. Üretim örgütleri, firmalar aileden bütünüyle ayrılmıştır. Sonuç olarak üretim ve tüketim etkinlikleri de ayrıdır.
b. İşbölümü ve iş düzeni teknolojik zorunluluklara göre yönlendirilir, teknolojik yenilikler iş düzenine ve örgütsel yapıya yansır.
c. Firmalar sermaye birikimi üzerine kuruludur ve temel amaç bu sermayenin büyütülmesidir.
d. Ekonomik hesap amaca ulaştıran temel yöntemdir.
e. Geniş kitlelerden işgücü talebi söz konusudur, işgücünün kentlerde toplanması ile bir işgücü pazarı oluşur.

Rönesans’tan bu yana kabul gören ve teknolojiye ilişkin düşünceleri biçimlendiren teknolojik ilerleme anlayışının temel varsayımları şunlar olmuştur (Basalla, 2004: 284);
1. Teknolojik buluş, değişim geçiren üründe her zaman ilerlemeye yol açar.
2. Teknolojik gelişmeler, maddi, toplumsal, kültürel ve manevi yaşamın iyileşmesine katkıda bulunur.
3. Teknolojideki ve dolayısıyla uygarlık alanındaki ilerleme hız, verim, güç vb. nicel ölçülere başvurularak kesin olarak ölçülebilir.
4. Teknolojik değişmenin yönü ve etkisi bütünüyle insan kontrolü altındadır.
5. Teknoloji doğayı fethederek insanların amacına hizmet etmeye zorlanmıştır.
6. Teknoloji uygarlaşmış ve endüstrileşmiş Batı toplumlarında en üst düzeye ulaşmıştır.

Çevre sosyolojisinin temel konuları şöyle sıralanabilir (Marshall, 1999: 116);
• Endüstrileşmenin çevrenin bozulmasındaki etkisi.
• Çevre hareketlerinin yapısal ve toplumsal kökenleri.
• Yeşil-çevreci politika.
• Kentleşme ve küreselleşmenin çevreye etkileri.
• Sürdürülebilir kalkınma.
• Doğal dengenin bozulmamasını ve çevrenin kirletilmemesini hedefleyen düşünce ile ilerlemeci anlayış arasındaki çatışmalara ilişkin kuramsal tartışmalar.

Çevre sosyolojisi alanındaki temel yaklaşımlar, İnsan İstisnai Paradigma, Yeni Ekoloji Paradigması, Eko-marksist Perspektif, Rasyonalitenin Rasyonelsizliği Teorisi, Risk Toplumu Teorisi, Derin Ekoloji ve Sürdürülebilir Kalkınma olarak sıralanabilir.

Yeni Ekolojik Paradigmanın temel özellikleri şunlardır;
• İnsan ayrıcalıklıdır ancak bununla birlikte insan, karşılıklı bağımlılık içinde olan çok sayıdaki canlıdan sadece biridir.
• İnsan ilişkileri ile insanın toplumsal yaşantısı, toplumsal ve kültürel güçlerin yanı sıra biyolojik ve fiziksel çevre tarafından da etkilenir.
• İnsan eylemlerine etkide bulunan biyolojik ve fiziksel çevre önem taşır.
• İnsanı üstün gören dünya görüşü kalkınmanın sürdürülmesinin sınırsızlığını ifade eder. Buna karşılık Yeni Ekolojik Paradigma, insanoğlunun buluş yeteneği ile bilim ve teknolojinin, termodinamiğin yasaları gibi ekolojik ilkeleri aşamayacağını; bundan dolayı insan toplumlarının büyümesinin kesin sınırları olduğunu öne sürer.

Derin ekoloji yaklaşımının başlıca ilkeleri şunlardır (Yaylı ve Çelik, 2011: 374);
1. Yeryüzündeki insanların ve insan dışındaki yaşamın iyi durumda olması ve serpilip gelişmesi içsel bir değere sahiptir.
2. Yaşam formlarının zenginliği ve çeşitliliği, bu değerlerin gerçekleştirilmesine katkıda bulunur. Bu zenginlik ve çeşitlilik kendi içinde de değer taşır.
3. İnsanların yaşamsal gereksinimlerini karşılamak dışında bu zenginliği ve çeşitliliği azaltmaya hakları yoktur.
4. İnsan yaşamının ve kültürlerinin serpilip gelişmesi, insan nüfusunun ciddi ölçüde azalmasıyla mümkün olabilir. İnsan dışındaki yaşamın serpilip gelişmesi de daha az yoğunlukta bir insan nüfusunu gerektirir.
5. Hali hazırda insanın insan dışındaki dünyaya müdahalesi aşırı düzeydedir ve durum gittikçe daha da kötüleşmektedir.
6. Mevcut politikalar değişmelidir. Değişen politikalar, temel ekonomik, teknolojik ve ideolojik yapıları etkileyecektir.
7. İdeolojik değişiklik, gittikçe yükselen bir hayat standardını hedeflemekten ziyade, hayatın niteliğini değerli kılma yönünde olacaktır.
8. Yukarıda ifade edilen hususlara katılanlar, doğrudan ya da dolaylı olarak gerekli değişiklikleri gerçekleştirmekle yükümlüdürler.

Birinci sektör: Hammaddenin doğal çevreden alındığı sektörleri kapsar. Ziraat, hayvancılık, balıkçılık ve madencilik vb. alanların dahil olduğu birinci sektör endüstri öncesi toplumlarda görülmüştür.

Klasik dönemde Durkheim, toplumsal bağların ekonomik gelişme ile dönüşüme uğradığını fark etmiştir. Birbirine benzeyen insanlardan oluşan bir toplumdan çeşitlilik gösteren topluma geçiş bu dönüşümün sonucudur (Mendras, 2008: 151).

Ekonomik sosyolojinin temelleri 19. yüzyılın sonlarında sosyolojinin de kurucuları olan ve ekonomi ile ilgilenen Marx, Weber ve Durkheim tarafından atılmıştır.

Çatışma kuramı ise ekonomik düzenin istikrarsızlığını vurgular, kapitalizmin kendi içinde çelişkili olduğunu ve bu nedenle kendi kendini yok edeceğini savunur. Kuramda, serbest piyasanın sınıflar arasında eşitsizliğe, çatışmaya ve işgücünün yabancılaşmasına yol açtığı ileri sürülür.

Üç büyük devrim, üretim sürecini yeniden organize etmiş ve toplumsal yaşamı dönüştürmüştür; Tarım Devrimi, Endüstri Devrimi, Bilişim Devrimi ve Post-modern Toplum (Macionis, 2001: 410-411; Mendras, 2008: 151-152; Thio, 2007: 374);

Ekonomik etkinliğin ulusal sınırların ötesine yayılmasını ifade eden küresel ekonominin dört önemli sonucu gözlenmektedir; emek gücünün küresel bölüşümü ortaya çıkmıştır. Dünyanın farklı bölgelerinde yaşayanlar farklı bir ekonomik etkinliğin farklı bir sektöründe uzmanlaşmaktadır. İkinci olarak, çok sayıda ürün birçok ülkeden geçerek insanlara ulaşmaktadır. Örneğin sabah içtiğiniz kahve Kolombiya’da yetişmiş, Japonya’da Kore çeliği kullanılarak imal edilmiş ve Venezüella petrolü ile hareket eden Liberya bandıralı bir gemi ile ABD’ye ve diğer ülkelere taşınmış olabilir. Üçüncü olarak, ulusal yönetimler artık sınırları içindeki ekonomik etkinlikler üzerinde kontrol gücüne sahip değildir. Ülkeler kendi para birimlerinin değerini bile belirleyememektedir; bu durum tamamen küresel ekonomik merkezlerdeki gelişmelere bağlıdır. Dördüncü olarak, az sayıdaki büyük firma dünyadaki ekonomik etkinliğin büyük bir bölümünü kontrol etmektedir.

Üretim rejimlerini şöyle açıklayabiliriz (Özkalp, 1999:187-190); • Zorla çalıştırma: Avcı toplumlar dışında bütün toplumlarda belirli dönemlerde görülen bu rejimde bazı insanlar mülkiyete konu olan, alınıp-satılan ve emeğinden yararlanılan bir obje konumundadır. • Serflik: Avrupa’da feodalizmle birlikte var olan bu rejimde de zorla çalıştırma söz konusudur. Serfler çalıştıkları toprağa bağlı köylülerdir, kapitalizm ve ticaretin gelişimi ile birlikte ortadan kaybolmuşlardır. • Lonca rejimi: Ortaçağda çeşitli zanaatları düzenleyen, kurallar ve kalıplar koyan hiyerarşik bir örgütlenmeye dayanan ekonomik kuruluşlardır. Bu kuruluşlar büyük endüstrilerin kuruluşu ile ortadan kalkmıştır. • Büyük ticari ve sanayi merkezleri, ücret rejimi: Gelişen kent ekonomisi ile çalışmanın kendisi de değişmiş, emeğin alınıp satılması söz konusu olmuştur. • Kapitalizm: Emeğin alınıp satılmasıyla ortaya çıkmıştır. Teknolojinin gelişmesi ve endüstrileşme ile toprak sahipliği anlamını yitirmiş; toprak sermayeye emek de alınıp satılan bir mala dönüşmüştür. Bu bağlamda işçi sınıfı ortaya çıkmış; ekonomi gelişen pazar ekonomisi ile birlikte toplumsal amaçlardan uzaklaşmış, sadece kârı ön planda tutan büyük bir güç haline gelmiştir. • Neo-kapitalizm: Klasik kapitalizme karşılık olarak üretimde düzeni sağlama görevini siyasal güce veren bir rejimdir. Devlet politikası ile ekonomik politika iç içe geçmiştir. • Kolektivizm: Bütün üretim araçlarının devletleştirildiği, özel mülkiyetin sınırlandırıldığı ve devletin mutlak otoritesinin ekonomik sistem olarak kabul edildiği rejimdir.

Rönesans’tan bu yana kabul gören ve teknolojiye ilişkin düşünceleri biçimlendiren teknolojik ilerleme anlayışının temel varsayımları şunlar olmuştur (Basalla, 2004: 284); 1. Teknolojik buluş, değişim geçiren üründe her zaman ilerlemeye yol açar. 2. Teknolojik gelişmeler, maddi, toplumsal, kültürel ve manevi yaşamın iyileşmesine katkıda bulunur. 3. Teknolojideki ve dolayısıyla uygarlık alanındaki ilerleme hız, verim, güç vb. nicel ölçülere başvurularak kesin olarak ölçülebilir. 4. Teknolojik değişmenin yönü ve etkisi bütünüyle insan kontrolü altındadır. 5. Teknoloji doğayı fethederek insanların amacına hizmet etmeye zorlanmıştır. 6. Teknoloji uygarlaşmış ve endüstrileşmiş Batı toplumlarında en üst düzeye ulaşmıştır.

Çevre sosyolojisi, modern endüstri toplumları ile yaşanılan biyolojik-fiziksel çevre arasındaki ilişkilerin çözümlenmesine yönelik çabaları kapsayan bağımsız bir araştırma alanıdır (Dunlap ve Marshall, 2007: 329);

Derin Ekoloji: Derin ekoloji kavramını ilk olarak Norveçli felsefeci Arne Naess kullanmıştır. Naess, ekolojik düşüncede iki sınırlı çevreci hareketin var olduğunu, bunlardan birinin daha çok bürokratlar tarafından ortaya konulan ve daha çok nüfus ve kaynak sorunlarıyla ilgilenen klasik çevrecilik, diğerinin ise doğaya bağlı, kültürde derin ve temel değişimi öneren derin ekoloji hareketi olduğunu öne sürer. Sığ ekoloji, gelişmiş ülkelerde insan sağlığı ve refahı için geliştirilen korumacı- çevreci hareketleri ifade eder. Derin ekoloji ise doğayı ve insanı birbirinden ayıran insan- merkezci dualizmi reddeder ve insan ile doğayı bir bütün olarak ele alır. Derin ekoloji kavramına siyasi açıdan bakıldığında, yeryüzünün bütün alanlarında egemenlik kuran, bu alanları denetleyen ve yok eden, devlet ve özel bürokrasileri ortaya çıkaran ilerleme ve kalkınma yönelimlerinin aşırılıklarına karşı çıkıldığı görülür. Çevre korumacı hareketlerin sanayi toplumuna karşı açtığı savaşta başarısız olduğu varsayımı doğrultusunda “doğayı koruma” amacını daha eleştirel ve toplumu dönüştürücü bir içerikle gerçekleştirme yolunu seçen derin ekoloji yaklaşımı radikal ekolojik hareketler içinde yer almaktadır (Yaylı ve Çelik, 2011: 370-376).