DAVRANIŞ BİLİMLERİNE GİRİŞ - Deneme Sınavı - 17

Tüm davranışlar öğrenilmiş değildir. Bazıları otomatik olarak kalıtımla getirilen zamanla azalan ve kaybolan refleksif ve içgüdüsel davranışlardır. Bebeğin her nesneyi ağzına götürmesi ve emmesi, dizin belli bir bölgesine vurulduğunda ileriye doğru fırlatılması, kuşların yuva yapmaları, belli mevsimlerde göç etmeleri gibi davranışlar öğrenme sonucu oluşmamıştır. Öğrenme, bireyin kendi yaşantısında çevresiyle belli düzeydeki etkileşimi yoluyla meydana gelmektedir.

Genel olarak davranışçı ve bilişsel olmak üzere iki temel öğrenme kuramından bahsedilmektedir. Davranışçı yaklaşımın içinde ele alınan klasik koşullama ve edimsel koşullama kuramlarında öğrenmede, çevrenin etkisi ön planda tutulurken, yarı davranışsal yarı bilişsel öğrenme ilkelerinin benimsendiği sosyal-bilişsel öğrenme yaklaşımında başkalarının yaşantılarının gözlemlenmesi temel alınır. Bilişsel öğrenme kuramlarında ise öğrenmede daha çok zihinsel süreçlerin ele alındığı alındığı görülmektedir.

Koşulsuz Tepki: Bir koşulsuz uyarıcının her ortaya çıkışında organizmanın verdiği tepkidir. Pavlov’un deneyinde etten sonra oluşan salya, başarısızlık sonucu oluşan kaygı, yüksek ses sonrası korku birer koşulsuz tepkidir.

Genelleme: Öğrenme sonucu belirli bir uyarana verilen tepkinin, koşullama olmadan bu uyarana benzer uyaranlara da verilmesidir. Pavlow’un deneyinde genelleme, ışığa karşı salya tepkisi veren hayvanın ışığa benzer diğer uyarıcılara da salya tepkisi vermesidir. Çocuğun babasına benzeyen diğer erkeklere de olumlu tepkiler vermesi, yetişkinlerin tacizine uğrayan çocukların, diğer yetişkinlere de benzer korku ve kaygı duygularını hissetmesi genellemeye örnektir.

Pekiştirme: Edimsel koşullamada davranışlar, sonuçları tarafından kontrol edilmektedir. Davranış sonucunda canlı için hoş olan uyarıcılar ortama girdiğinde davranışın yapılma sıklığı artmaktadır. Pekiştireç, organizmanın yaptığı davranışı izleyen ve davranış sonrası organizma için hoşa giden, olumlu bir durum yaratarak, o davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara denir. Davranışların sıklığının artmasına ise pekiştirme denir. Edimsel koşullamada pekiştireçler birincil ve ikincil olmak üzere çeşitlenir. Birincil pekiştireçler, hayatı sürdürmek için gerekli olan pekiştireçlerdir. Yiyecek, su gibi pekiştireçler bu gruptandır. İkincil pekiştireçler ise hayatı devam ettirmek için gerekli değildir ama davranışın devamı için gereklidir. Beş tane ikincil pekiştireç kullanılır. Bunlar:
a. Tüketilebilir pekiştireçler (sakız, çikolata, şeker vb.)
b. Sosyal pekiştireçler (Gülümseme, başını, sırtını okşama, baş sallama vb.)
c. Etkinlik türü pekiştireçler (Oyun oynama, dışarı çıkma, bilgisayarda oynama vb.)
d. Değiştirilebilir pekiştireçler (Para, not vb.)
e. Somut pekiştireçler (oyuncaklar, favori sandalye, tişört vb.)

Değiştirilebilir pekiştireçler, diğer pekiştireçlerle değiştirilebilen ya da manevi değeri olan pekiştireçlerdir. Altın madalya, para ve notlar bu tür pekiştireçlere örnektir.

İngilizce’de “motive” kelimesine karşılık gelen güdü kelimesi, Türkçe’de harekete geçirici güç anlamına gelmektedir.

Güdü organizmayı uyaran ve belli bir davranışa yönlendiren bir güç, belli bir ihtiyaçtır.

Pekiştirme işlemi olumlu ve olumsuz olmak üzere iki türlüdür.

Olumsuz pekiştirme: Bireyin yaptığı davranış sonucu onun için hoş olmayan bir uyarıcı ortamdan çıkarılarak yapılan davranışın sıklığında artış meydana gelmesidir). Örneğin, öğrencinin öğretmenin azarlamasından kaçınmak için ödevini zamanında götürmesidir. Bu örnekte öğretmenin azarlaması öğrenci için olumsuz bir uyarıcıdır. Öğrenci ödevini zamanında götürme davranışı ile bu olumsuz uyarıcıdan kurtulmaktadır. Öğrenci yaptığı bu davranış sonucu olumsuz bir uyarıcıdan kurtulduğu için ödevini zamanında götürme davranışı süreklilik kazanacaktır. Olumsuz pekiştirme çoğu zaman ceza ile karıştırılmaktadır. Oysa ceza davranışın sıklığını azaltırken olumsuz pekiştirme ise davranışın sıklığını artırmaktadır. Olumsuz pekiştirmenin olumlu pekiştirmeden farkı ise olumlu pekiştirmede yapılan davranış sonrası bireyin hayatına olumlu bir uyarıcı girerken olumsuz pekiştirmede ise hayatından olumsuz bir uyarıcı çıkmaktadır. Her iki pekiştirmenin ortak noktası ise yapılan davranışın tekrarlanma sıklığını artırmalarıdır.

Bir davranışa güdülenebilmek için öncelikle birey için çok önemli hedefin olması gerekir.

İki tür aralıklı pekiştirme vardır; Zaman aralıklı ve Oran Aralıklı Pekiştirme

Oran aralıklı pekiştirme: Pekiştirme orana yani yapılan davranışa bağlı olarak verilir. İki türlü oran aralıklı pekiştirme yapılır. Bunlar sabit oranlı pekiştirme ve değişken oranlı pekiştirmedir. Oran kavramı pekiştirme alacak davranışın sayısını ifade eden bir kavram olarak kullanılmaktadır. Sabit oranlı pekiştirme, belli orandaki davranış pekiştirilir. Bir terzinin her on parça üründen sonra prim alması, her beş doğru sorudan sonra tam not verilmesi bu pekiştirme türüne örnektir. Değişken oranlı pekiştirme tarifesinde değişen sayılardaki tepkiler pekiştirilir. Kumar makinaları, kumar oyunu, milli piyango bileti almak bu pekiştirme türüne örnektir.

I. Tip Ceza
Bireyin yaptığı olumsuz bir davranış sonucu onun hoşuna gitmeyen bir uyarıcıya maruz kalmasıdır. Örneğin, sınıfta konuşan bir öğrenciye öğretmenin kızması, takımda iyi performans göstermeyen sporculara antrenörün fazladan şınav çektirmesi, yardım istediğiniz bir kişinin sizi azarlaması bu tip cezaya örnektir. Yapılan davranış sonucu kişinin hayatına olumsuz bir uyarıcı girdiği için davranışın tekrarlama olasılığı azalacaktır.

Farklı alanlar- Davranışsal ve Sosyal, Biyolojik, Bilişsel ve  Duygusal alanlardır.

Gözlem yoluyla öğrenme, bireyin kendi yaşantıları sonucu değil, başkalarının davranışlarını izleyerek bir şeyler öğrenmeyi konu edinmektedir. Birey, her ne kadar gözlemlenen davranışlarla öğrense de gözlemlediği bilgiyi, bilişsel işlemden geçirerek daha detaylı bir şekilde işlemektedir. Gözlem yoluyla öğrenme basit bir taklitten çok karmaşık bir süreçtir. Bu yaklaşım, öğrenmenin davranışçı öğrenme yaklaşımlarında olduğu gibi bizzat kendi yaşantılarımız olmadan da taklit ve gözlem yaparak da öğrenebileceğimizi savunmaktadır. Özellikle bebekler ve çocuklar davranışlarının büyük kısmını gözlem yoluyla öğrenmektedirler. Örneğin, babasını traş olurken izleyen çocuğun da traş olması, diş fırçalarken gören çocuğun da dişlerini fırçalaması bunlara örnektir.

Tercih edilen ve hoşa giden sonuçlara ulaşmak,Olumlu modelleri taklit etmek,Hayatının amacını anlamak,  gibi güdülenme kaynakları  ''Davranışsal ve Sosyal'' alanı içerisinde yer alır.

Uyaranlarda artma/ azalma, Açlığın, susuzluğun, rahatsızlığın, vb. artması, Homeostatik dengenin devam ettirilmesi gibi güdülenme kaynakları  ''Biyolojik'' alan içerisinde yer alır.

İlginç ve tehlikeli uyaranlara ilişkin dikkatin sürdürülmesi, anlama ve anlam üretmenin gelişmesi, bilişsel belirsizliğin artması ya da azalması, problem çözmek ve karar vermek, keşfetmek, tehlike ve riskleri azaltmak gibi güdülenme kaynakları  ''Bilişsel'' alan içerisinde yer alır.

Duygusal tutarsızlığın artması /azalması, iyi hissetmenin azalması, kötü hissetmenin artması, özsaygının, güvenliğin tehlikeye düşmesi, iyimserlik düzeyinin korunması  gibi güdülenme kaynakları  ''Duygusal'' alan içerisinde yer alır.

Dışarıdan bakıldığında herkesin hangi davranışı yaptığını gözlemleyebiliriz ama bu davranışları hangi amaçla, hangi sebeple yaptığını söyleyemeyiz. İşte insanların yaptığı davranışları niçin yaptığının cevabı güdüleri oluşturmaktadır.

Davranışlara yön veren insan ihtiyaçları şöyle sıralanır:

1. Fizyolojik ihtiyaçlar
2. Güvenlik ihtiyacı
3. Ait olma ve sevgi ihtiyacı  
4. Özsaygı ihtiyac
5. Kendini tamamlama ihtiyacı
6. Estetik ihtiyaçlar
7. Kendini gerçekleştirme

Güdülenmenin üç ayrı yönü vardır;