DAVRANIŞ BİLİMLERİ II

Edward L.Thorndike (1874-1949), pekiştirme ve uyum mekanizmaları arasındaki ilişkiyi keşfeden ilk psikologtur ve ünlü etki kanununun yaratıcısıdır. Hayvanlarda da insanlarda da öğrenmenin “deneme-yanılma” ya da sonradan verdiği isimle
“seçme-birleştirme” süreciyle gerçekleştiğini söylemiştir.

Tüm davranışların koşullanmalar yoluyla elde edildiğini öne süren bir kuramsal yaklaşımdır. Koşullanma, çevre ile etkileşim sonucu ortaya çıkar. Davranışçılar, çevredeki uyaranlara yönelik tepkilerimizin davranışlarımızı biçimlendirdiğine inanır.

Davranışçılara göre kalıtım bizim fiziksel yapımızı, iç organlarımızın çalışmasını belirler, ancak geri kalanı öğrenilmiştir. Bu varsayımla tutarlı olarak davranışlarımızdan sorumlu olmadığımız söylenebilir. Yanlış da olsa uyaranlara öğrendiğimiz biçimde tepki veririz. Bu bağlamda davranışçılık, insan davranışını kontrol etmenin güç olmadığını öne sürer. Sadece anlama, öngörme ve kontrol etme değil aynı zamanda davranışı “biçimlendirmenin” de olası olduğunu savunur.

Davranış oluşturma: Öğrenilen bilgi gerektiğinde performansa dönüşür. Ancak
bireyin kimi psikomotor becerileri yeterli değilse davranış ortaya çıkmaz.

Guthrie, bitişiklik ilkesinin istenmeyen davranışları değiştirme amacıyla kullanılabileceği üç yöntem önermiştir. Bunların her biri eski uyaranın varlığında yeni davranışların ortaya çıkmasını sağlar:

1. Yorma yöntemi: Bir uyaran, yorgunluk tepkisi ile bitişirse bu uyaranı bir kez daha gördüğünde aklına bu yorgunluk gelecek ve uyaran- tepki bağı kopacaktır. Guthrie, buna atın ehlileştirilmesiyle ilgili bir örnek verir. Doğal olarak bir atın üzerine ağırlık konunca ağırlığı atar. Kovboy, atın üzerine eğer koyduğunda da at bunu atacaktır. Ancak at bu ağırlığı her atışında yeniden sırtına konursa at yorulacak ve sırtında ağırlıkla yürümeye başlayacaktır. Bir daha üzerine ağırlık konduğunda son defasında öğrendiği gibi üzerinde ağırlıkla yürüyecek veya koşacaktır.

2. Eşik yöntemi: Guthrie’nin ikinci yöntemi, yeni uyaranı eskisinin varlığında eklemek ve tepkiyi korumaktır. Ehlileşmiş bir atın sırtına ilkin elle dokunulur, sonra hafif bir örtü atılır, hafif bir battaniye, ardından küçük bir ağırlık konur. Sonunda at üzerinde biniciyle dolaşır hâle gelecektir. Bu tekniğin temel ilkesi ağırlıkların atın tepki eşiğini aşmayacak şekilde derece derece eklenmesidir.

3. Zıt tepkiler yöntemi: Uyaran eski tepkiyle yarışan yeni bir tepkinin varlığında sunulduğunda uyaran, eski tepki yerine yeni tepkiyle bağlanır. Bu yöntem için verilen örnek vaka, köpekten korkan bir çocuktan söz etmektedir. Çocuğun korku davranışını düzeltmek için sevdiği bir yemeği yerken köpek yaklaştırılırsa hayvan ve sevilen yiyecek arasında bir bağ kurulacaktır. Böylece çocuk köpeği de sevecektir.

I. Tip ceza: Davranış yapılır, olumsuz durum ortaya çıkar, davranışın tekrar olasılığı azalır. Çocuğun yanlış bir davranışı için
odasına hapsedilmesi böyle bir durumdur.

Albert Bandura; çivi çakmak, yemek yemek, çorap giymek, resim yapmak, çamaşır yıkamak gibi sayısız davranışı bize kimsenin özel olarak öğretmediğini, bunların sadece çevreyi gözleyerek ve diğer insanların davranışlarının sonucuna göre taklit edilerek öğrenildiğini savunmaktadır. Bu öğrenme kuramı klasik ve edimsel koşullanmadan farklıdır. Bu kuramların her ikisinde de gözlenen davranışın çevredeki uyaran ya da sonuçlarla ilişkisi üzerinde durulur. Organizmanın içinde olup bitenler dikkate alınmaz. Bandura ise bitişiklik ve pekiştirmenin önemini kabul etmekle beraber canlının çevresindeki uyaranlara dikkat etme, bilgiyi saklama ve gerektiğinde ortaya çıkarma gibi kimi iç süreçler aracılığıyla tepki verdiğini söylemiştir.

İnsanlar öğrenme sürecine aktif olarak katılmayabilirler.

Tolman’ın en önemli çalışması gizil öğrenme olarak ifade edilir. Bu deneyde iki kontrol ve bir deney grubu oluşturan fareler, değişik pekiştirme durumlarında gözlenmiştir.

Bu öğrenmenin aşamaları şu şekilde ifade edilebilir:
1. Gelişigüzel değil, problemin temel noktalarına odaklanan araştırma ve inceleme.
2. Tereddüt, duraklama, yoğunlaşan dikkat.Ansızın doğrudan ve açık biçimde problemin kritik noktasını kavrama ve problemi çözme, bir başka deyişle içgörü kazanma.

3. Akıllıca seçilmiş, tahmine dayalı birkaç deneme-yanılma davranışı.
4. Başarılı olmayan bir çabanın ardından aniden bambaşka bir yol deneme, dikkati yoğunlaştırma, devam etme.

5. Ansızın doğrudan ve açık biçimde problemin kritik noktasını kavrama ve problemi
çözme, bir başka deyişle içgörü kazanma.
İçgörü, çizgi roman ve karikatürlerde kafada bir ampulün yanması, öğrenciler arasında “jetonun düşmesi” veya günlük dilde “hah buldum” olarak ifade edilir ya da
Arşimed’in dediği gibi “Eureka”...

Albert Bandura; çivi çakmak, yemek yemek, çorap giymek, resim yapmak, çamaşır yıkamak gibi sayısız davranışı bize kimsenin özel olarak öğretmediğini, bunların sadece çevreyi gözleyerek ve diğer insanların davranışlarının sonucuna göre taklit edilerek öğrenildiğini savunmaktadır. Bu öğrenme kuramı klasik ve edimsel koşullanmadan farklıdır. Bu kuramların her ikisinde de gözlenen davranışın çevredeki uyaran ya da sonuçlarla ilişkisi üzerinde durulur. Organizmanın içinde olup bitenler dikkate alınmaz. Bandura ise bitişiklik ve pekiştirmenin önemini kabul etmekle beraber canlının çevresindeki uyaranlara dikkat etme, bilgiyi saklama ve gerektiğinde ortaya çıkarma gibi kimi iç süreçler aracılığıyla tepki verdiğini söylemiştir. Bu anlamda Bandura’nın davranışçı ve bilişsel kuramlar arasında bir geçiş oluşturduğunu kabul edebiliriz.

1. Dikkat etme: Birey gözlediği kişinin, yani modelin davranışlarına ve sonuçlarına dikkat eder. Bu öğrenmeyi başlatan en önemli basamaktır.
2. Bilgiyi saklama: Birey sonradan gerektiğinde kullanmak üzere bunları zihnine kaydeder ve saklar.
3. Davranış oluşturma: Öğrenilen bilgi gerektiğinde performansa dönüşür. Ancak
bireyin kimi psikomotor becerileri yeterli değilse davranış ortaya çıkmaz.
4. Güdülenme veya pekiştirme: Modelin davranışının pekiştirilmiş olması bireyin bu davranışı tekrar etme olasılığını arttıracaktır
5. Modelin özellikleri: Davranışının sonucunun yanı sıra modelin özellikleri de gözlem ve taklit yoluyla öğrenmeyi etkilemektedir.

a. Sabit zaman aralıklı pekiştirme: Pekiştirmenin ne zaman geleceği belliyse canlı, tepkiyi pekiştirmenin verileceği zamana doğru vermeye başlar. Bu pekiştirme uygulamasıyla elde edilen davranış sönmeye sürekli pekiştirmeden daha fazla dayanmakla birlikte çok dirençli değildir.
b. Değişken zaman aralıklı pekiştirme: Pekiştirmenin ne zaman verileceği belli
değilse canlı istenen davranışı tekrarlamaya devam eder çünkü her tepkide düşük ama sabit bir pekiştirme olasılığı vardır.
Bu tepkilerin çoğu pekiştirme almayacaktır fakat ortalama tepki sıklığı düşmez.
Sönmeden önceki tepki sayısı sürekli pekiştirmeye göre çok daha fazladır.
c. Sabit oranlı pekiştirme: Pekiştirme, tepki sayısına göre elde edildiğinde sabit
oranlı pekiştirmeden söz edilir. Pekiştirmeyi alan canlı bunu bir süre almayacağını bildiğinden kısa bir depresyon yaşar ve performansı düşer. 

d.Değişken oran aralıklı pekiştirme: Bu tarifede kaç istenen davranışa pekiştirme verileceği belli değildir. Her ay daha çok satış yapan elemanı ödüllendiren
“ayın elemanı” uygulamasının, oynayanın bir türlü bırakamadığı kumar makinelerinin temeli budur.

Thorndike, öğrenmenin bitişiklik ve etkinin sonucu olarak ortaya çıktığını söylemişti. Bu görüşün en etkili uzantısı Burrhus Frederic Skinner (1904- 1990) ile gerçekleşmiştir. Skinner, klasik koşullanmayı kabul etmiş ancak kendi geliştirdiği modeli ondan farklı bir öğrenme biçimi olarak sunmuştur. Klasik koşullanmada iyi bilinen ve doğal olarak tepki oluşturan bir uyaran, yeni bir uyaranla, yani koşullu uyaranla yer değiştirmektedir. Oysa belli bir uyaran tarafından başlatılmayan tepkiler de vardır: Dikiş dikmek, resim yapmak, caddenin karşısına geçmek gibi... Bunlar istemli davranışlardır. Bu davranışların sıklık ve gücü, onları takip eden olaya göre değişiklik gösterir. Skinner, bu tepkilere “edim” adını vermektedir. Edim, çevre üzerinde değişiklik yapan bir tepkidir. Çevrede ortaya çıkan değişiklik, bu tepkinin tekrarlanıp tekrarlanmayacağına karar verecektir. Pekiştirici, klasik koşullanmanın aksine uyaranla değil tepkiyle bağ kurmuştur.

Thorndike çalışmaları sonunda üç temel kanunun olduğunu öne sürmüştür:

1. Hazıroluşçuluk kanunu: Eğer bir organizma, belli bir konuda tepki vermeye hazırsa öğrenme kolay olacaktır. Ancak bu tepkiye hazır olmayan bir organizma öğrenmeye zorlanırsa sorun çıkacaktır.

2. Tekrar kanunu: Elde edilen uyaran-tepki bağlarının kalıcı olması bunların kullanılmasına bağlıdır. Ancak tekrar kanunu, etki kanunu ile birlikte anlam kazanır. Bir başka ifadeyle öğrenmeyi güçlendirecek olan uyaran-tepki bağının basitçe tekrarı değil, tepkiden sonra ödülün alınmasıdır. Sonunda ödül alınmayan tepki ne denli tekrarlanırsa tekrarlansın öğrenme gerçekleşmeyecektir. Örneğin, notla değerlendirilmeyen bir konuyu öğrenci büyük olasılıkla pek çok kez okusa da çabucak unutacaktır.

3. Etki kanunu: Etki kanununa göre, eğer bir davranışı tatmin edici bir sonuç (ödül) izliyorsa o davranış öğrenilir ve güçlenir. Eğer rahatsız edici bir durum, davranışı izlerse (ceza) o davranış zayıflar ve tekrar edilmez. Thorndike’in tatmin edici veya rahatsız edici sonuçlarla anlatmak istediği oldukça esnektir. Tatmin edici sonuç, canlının kaçınmadığı ve elde etmek için çaba gösterdiği şeydir. Rahatsız edici sonuç ise canlının elde etmek ve korumak için bir davranış yapmadığı veya kaçındığı şeylerdir.

Eşik yöntemi: Guthrie’nin ikinci yöntemi, yeni uyaranı eskisinin varlığında eklemek ve tepkiyi korumaktır. Ehlileşmiş bir atın sırtına ilkin elle dokunulur, sonra hafif bir örtü atılır, hafif bir battaniye, ardından küçük bir ağırlık konur. Sonunda at üzerinde biniciyle dolaşır hâle gelecektir. Bu tekniğin temel ilkesi ağırlıkların atın tepki eşiğini aşmayacak şekilde derece derece eklenmesidir.

Watson, başta psikoanalitik yaklaşım olmak üzere bilişsel ve duyuşsal süreçlere ağırlık veren kuramlara bir tepki olarak nesnel, işlevsel ve deneysel bir yöntem geliştirmeyi amaçlamıştır. Watson, insan davranışını anlamanın tek yolunun onu gözlemek olduğunu söylemiş ve çevreyi “İnsan ne öğrenmişse odur.” diyecek kadar önemli görmüştür. Watson, Pavlov’un klasik koşullanma kuramını tamamen benimsemiştir. Özgün bir öğrenme kuramı geliştirmemiş ancak duygular da içinde olmak üzere tüm insan davranışlarının koşullanma yoluyla kazanıldığını savunmuş ve bu konuda çocuklarla deney yapmıştır.

Watson, başta psikoanalitik yaklaşım olmak üzere bilişsel ve duyuşsal süreçlere ağırlık veren kuramlara bir tepki olarak nesnel, işlevsel ve deneysel bir yöntem geliştirmeyi amaçlamıştır. Watson, insan davranışını anlamanın tek yolunun onu gözlemek olduğunu söylemiş ve çevreyi “İnsan ne öğrenmişse odur.” diyecek kadar önemli görmüştür. Watson, Pavlov’un klasik koşullanma kuramını tamamen benimsemiştir. Özgün bir öğrenme kuramı geliştirmemiş ancak duygular da içinde olmak üzere tüm insan davranışlarının koşullanma yoluyla kazanıldığını savunmuş ve bu konuda çocuklarla deney yapmıştır.

Bir organizmanın davranış ya da yeteneklerinde nispeten kalıcı değişim üreten deneyim sürecidir. Doğru cevap C’dir.

Ivan Petroviç Pavlov (1849-1936), Rus bir hekim ve fizyologdur. Pavlov klasik koşullanmanın öncüsüdür. Doğru cevap B’dir.