DAVRANIŞ BİLİMLERİ II

Dürtü yaklaşımını temsil eden en önemli kuram dürtü azalması kuramıdır ve 1930 ve 1940’larda ABD’nin en etkili psikoloğu olarak görülen Hull tarafından geliştirilmiştir. Kuram ilk geliştirildiğinde biyolojik ihtiyaçlara odaklanmıştı. Kurama göre, hayatı devam ettiren gerekliliklerin yoksunluğu biyolojik ihtiyaca yol açar ve bu da organizmada gerilimli ve hoş olmayan bir durum yaratır. Kuram, açlığın bir dürtü görevi gördüğünü ve organizmanın davranışını yönlendirdiğini ileri sürer. Harekete geçen organizma, geçmişte kendini yiyeceğe ulaştıran aynı davranışı sergiler (Carlson, 1990).

Optimal uyarılma kuramı, insanların kendilerini rahat hissettikleri uyarılma düzeyini sürdürmek için güdülendiklerini ileri sürer.

Abraham Maslow’a göre insan davranışı mekanik bir biçimde anlaşılamaz. Dolayısıyla davranış, sadece hayatta kalmaya ve gerilimi azaltma amacına yönelik değildir (Rathus, 2008). Ona göre, güdülenme kuramlarının çoğu açlık, susuzluk ya da kaygıdan kaçınma gibi temel fizyolojik ihtiyaçları açıklayan sınırlı kuramlardır. Bu nedenle Maslow, bu kuramların dışarıda bıraktıkları davranışları açıklamak üzere ihtiyaçlar hiyerarşisi kuramını geliştirmiştir. Hümanist (insancıl) bir yaklaşımla geliştirilen bu kuramda, sadece fizyolojik ihtiyaçlar değil, kişisel gelişimle ilgili ihtiyaçlar da önemli bir yer tutar. Bu ihtiyaçlardan en önemli olanı kendini gerçekleştirmedir ve Maslow, insanı hayvandan ayıranın, insanın kendini gerçekleştirme kapasitesi olduğuna inanır (Eysenck, 2004; Rathus, 2008).

Maslow, insanın ihtiyaçlarını temel ihtiyaçlardan başlayıp daha karmaşık psikolojik ihtiyaçlara doğru yükselen bir hiyerarşi içinde sıraya koymuştur. Nefes alma, yemek, su ve uyku gibi fizyolojik ihtiyaçlar hiyeraşinin en altında yer alan en temel ihtiyaçlardır. Fizyolojik ihtiyaçların üstünde güvenlik ihtiyaçları yer alır. Bu ihtiyaçlar insanın hem kendisini hem de yakınlarını tehlikeden uzakta tutan ihtiyaçlardır. Fizyolojik ihtiyaçlar giderilip her defasında tekrar ortaya çıkan ihtiyaçlardır (İnsanlar sabah doyduklarında, akşam ne yiyeceklerini planlar). Bu ihtiyaçları sürekli karşılamayı garanti altına almak, insanı kötü hava koşullarından ve tehlikelerden koruyacak barınma ihtiyacı güvenlik ihtiyaçları içinde görülebilir. Maslow’un kuramına göre, insan fizyolojik ihtiyaçlarını ve güvenlik ihtiyaçlarını giderdiğinde, daha üst düzeyde ihtiyaçlar ortaya çıkacaktır. Bu ihtiyaçlar fizyolojik temelli değil insanı diğer canlılardan ayıran kişisel gelişimle ilgili ihtiyaçlardır. Bunların ilki sevgi ve ait olma ihtiyacıdır. Bu kategori, insanın başkaları tarafından sevilmeye ve bir gruba ait olduğunu hissetmeye ihtiyaç duyduğunu ifade eder. Bu ihtiyacın doyurulmasında örneğin aile önemli bir yer tutar. İnsan bu ihtiyacını karşıladıktan sonra, Maslow’a göre başkaları tarafından değer verildiğini bilmeye, başarılı olmaya ve takdir görmeye ihtiyaç duyacaktır. Değer ihtiyaçları adı verilen bu kategori, insanın yaşadığı toplum içinde değerli bir konuma sahip olmasını ifade eder. Hiyerarşinin en tepesinde kendini gerçekleştirme ihtiyaçları yer alır. Kendini gerçekleştirme çeşitli özellikleri kapsayan bir psikolojik konum olarak düşünülebilir. Kendini gerçekleştiren insan, kendini kabul etmiş, yaratıcı, derin bir espri anlayışına sahip, empati kurabilen, kültürel etkilere karşı çıkabilen, demokratik bir kişilik yapısına sahip insan olarak betimlenir.

Pluthick önceleri duyguları üç boyutlu bir model üzerinde göstermiş, 1980’de renk çemberi fikrinden esinlenerek duygu çemberi modelini geliştirmiştir.

James-Lange kuramına göre, insanlar öyle hissettikleri için öyle davranmazlar; öyle davrandıkları için öyle hissederler. Örneğin, kurama göre üzüldüğümüz için ağlamayız; ağladığımız için üzüntü hissederiz ya da aynı şekilde korktuğumuz için titremeyiz; tersine titrediğimiz için korku duygusu hissederiz. Atı arabanın önüne değil, arabayı atın önüne koyan bu yaklaşıma göre, duygusal uyarılma yaratan bir uyarıcının (örneğin karşıdan karşıya geçerken bir arabanın hızla üzerinize doğru gelmesi) algılanması, bedensel bir uyarılmaya yol açar. Bu bedensel uyarılma beyne gönderilir ve beynin geri bildirimiyle duygusal yaşantı deneyimlenir. Bu kuramın duygunun fizyolojik değişmelerden kaynaklandığını iddia etmesinin temelinde, her duygunun kendine özgü fizyolojik bir tepki örüntüsü olduğu varsayımı yatar. Yukarıda da belirtildiği gibi, bu kuramın geliştirildiği zamanlarda değil ama bugün duygulara özgü fizyolojik uyarılma örüntülerinin varlığını gösteren araştırma sonuçları vardır ama gene de bazı duyguların fizyolojik olarak birbirinden ayrılabilmesinin, her duygu nüansının farklı fizyolojik tepkiler ürettiği anlamına gelmeyeceğini iddia edenler vardır (Eysenck, 2004; Wortman, Loftus ve Weaver, 1999).

Cannon-Bard kuramı olarak bilinen bu kuram, temel olarak duygusal hislerin ve otonom sinir sistemine bağlı uyarılmanın aynı zamanda gerçekleştiği iddiasına dayanır. Bu kurama göre, beynin talamus adı verilen kısmı duygunun ortaya çıkmasında anahtar rolü oynar. Uyarıcıdan gelen duyumlar, düzenleyici bir durak olarak talamusa geçer. Talamus bilgiyi iki beden kısmına aynı anda gönderir. Bu iki kısım, öznel duygusal yaşantıyı oluşturan serebral korteks ve otonom sinir sistemi yoluyla duyguya ait fizyolojik tepkileri üreten beden iç organlarıdır. Böylece, bu kuramda fizyolojik değişmeler duygulara eşlik eder, James-Lange kuramında olduğu gibi onları üretmezler (Wortman, Loftus ve Weaver, 1999).

Bilişsel kuramlardan ilki, Schachter ve Singer’ın iki faktörlü duygu kuramıdır.

Daha sonra ortaya çıkan bilişsel yaklaşımlardan biri, Lazarus tarafından geliştirilen bilişsel değerlendirme kuramıdır. Yukarıda, duygunun bilişsel bileşeni açıklamasında da ifade edildiği üzere, Lazarus’a göre insanlar, sadece nasıl davranacaklarını değil nasıl hissedeceklerini bilmek için sürekli çevrelerinde ipuçları ararlar. Bu kurama göre bilişsel değerlendirme, bilgi toplamaktan ibaret bir süreç değildir; bir yargıya varma sürecini de içerir (Wortman, Loftus ve Weaver, 1999).

Güdülenme, insan davranışlarının nedenlerini anlamak için psikolojinin vazgeçilmez kavramlarından biridir. Bu kavram, insanın yaşamında peşine düşeceği amaçlar seçmesine, bu amaçlara ulaşıp ulaşamamasına, amaca ulaşmak için ne kadar uğraştığını anlamasına imkân verir. 

Güdülenme kavramının üç bileşeni vardır: Davranışın yönü, davranışın yoğunluğu ve davranışa devam etme ısrarı. Bu üç bileşenin varlığı, güdülerin insanı sadece bir amaca yöneltmekle kalmayıp, o amaç için ne kadar çaba göstereceğini ve bu çabada ne kadar ısrarcı olduğunu da gösterir. 

William James ve William McDougall, insanların hayatta kalmalarını sağlayan ve sosyal davranışlarını teşvik eden içgüdüleri olması gerektiğini ileri sürmüşlerdir. İçgüdü kuramının en güçlü savunucularından olan McDougall, içinde merak, girişkenlik, kavgacılık gibi içgüdülerin olduğu toplam on iki içgüdüden oluşan bir liste oluşturmuştur. Diğer yandan William James’in listesinde sevgi, sempati ve alçakgönüllülük gibi içgüdüler vardı. 

Dürtü yaklaşımını temsil eden en önemli kuram dürtü azalması kuramıdır ve 1930 ve 1940’larda ABD’nin en etkili psikoloğu olarak görülen Hull tarafından geliştirilmiştir. Kuram ilk geliştirildiğinde biyolojik ihtiyaçlara odaklanmıştı. Kurama göre, hayatı devam ettiren gerekliliklerin yoksunluğu biyolojik ihtiyaca yol açar ve bu da organizmada gerilimli ve hoş olmayan bir durum yaratır. 

Abraham Maslow’a göre insan davranışı mekanik bir biçimde anlaşılamaz. Dolayısıyla davranış, sadece hayatta kalmaya ve gerilimi azaltma amacına yönelik değildir. Hümanist (insancıl) bir yaklaşımla geliştirilen bu kuramda, sadece fizyolojik ihtiyaçlar değil, kişisel gelişimle ilgili ihtiyaçlar da önemli bir yer tutar. Bu ihtiyaçlardan en önemli olanı kendini gerçekleştirmedir ve Maslow, insanı hayvandan ayıranın, insanın kendini gerçekleştirme kapasitesi olduğuna inanır.

Maslow’un kuramına göre, insan fizyolojik ihtiyaçlarını ve güvenlik ihtiyaçlarını giderdiğinde, daha üst düzeyde ihtiyaçlar ortaya çıkacaktır. Bu ihtiyaçlar fizyolojik temelli değil insanı diğer canlılardan ayıran kişisel gelişimle ilgili ihtiyaçlardır. Bunların ilki sevgi ve ait olma ihtiyacıdır. 

Duygu, psikolojide genel olarak üç bileşenden oluşan bir deneyim olarak görülür: 1- Biyolojik uyarılma 2- Zihinsel değerlendirme ya da bilişsel bileşen 3- Davranışsal dışavurumlar. Bir duygu ne kadar yoğunsa, bu üç bileşen arasındaki koordinasyonun da daha fazla olması beklenir. 

Duygular, duygu çemberine rastgele yerleştirilmemiştir. Birbirine benzer duygular birbirine yakın, birbirine zıt duygular birbirinden uzak ve birbirlerine karşı yerleştirilmiştir. Örneğin neşe, beklenti ve güvene yakındır ama korku ve iğrenmeye uzaktır. 

Yas, temel bir duygudur. Yasın daha az yoğun hâli üzüntü, en az yoğun hâli dalgınlıktır.

Renklerde olduğu gibi, iki duygu bir araya gelerek başka bir duyguyu oluşturabilir. Duygu çemberinde en dışta (Bkz. Şekil 3.4), temel duyguların arasında gösterilen duygular, böyle elde edilen ikincil duygulardır. Örneğin onay, endişe ile bir araya gelince itaat duygusu oluşmakta, diğer yandan onay, huzur ile birleşince sevgi duygusu ortaya çıkmaktadır. 

Güdülenme kavramının üç bileşeni vardır: Davranışın yönü, davranışın yoğunluğu ve davranışa devam etme ısrarı. Bu üç bileşenin varlığı, güdülerin insanı sadece bir amaca yöneltmekle kalmayıp, o amaç için ne kadar çaba göstereceğini ve bu çabada ne kadar ısrarcı olduğunu da gösterir.