DAVRANIŞ BİLİMLERİ II

Tamamlama ilkesi, duyusal girdilerde boşluk olsa bile şekli bir bütün olarak algılama eğilimini yansıtır.

Eğer tamamıyla karanlık olan bir odada sessizce oturup, karşı duvardaki sabit ışık kaynağına sürekli bakılırsa, bir süre sonra ışığın hareket etmeye başladığı görülür. Gerçekte ışık sabit olduğu hâlde, hareket ediyormuş gibi algılanır. Otokinetik etki olarak adlandırılan bu olgu, psikolojinin çeşitli alanlarındaki deneylerde uyarıcı olarak kullanılmıştır

Derinlik ve mesafeyi algılamak için çift göze bağlı iki ipucu kullanılmaktadır: Retinal ayrıklık ve kavuşma Derecesi.

Fiziksel dünyada gerçekleşen sürekli değişimler sonucu algılayıcının duyumlarında da sürekli bir değişim vardır. Bir uyarıcıyı farklı koşullarda görmek,
aynı uyarıcıya ait her defasında değişik görsel duyum alınması anlamına gelir. Algısal değişmezlik olgusu olmasa, görsel duyumlarda hiç durmaksızın
devam eden bu değişme nedeniyle dünya sabit olarak algılanamazdı ve bu da dünyayı, insan açısından çok kaotik bir yer hâline getirirdi. Farklı ışık, farklı
perspektif ve farklı uzaklık koşullarında nesneden göze gelen retinal imge de farklı olacağı için, insan, aynı nesneyi her seferinde yeniden ve yeniden tanımak zorunda kalırdı. Oysa algısal sistem, tanıdık nesnelerin ne kadar farklı koşullar altında olursa olsun aynı nesne olarak algılamaya devam eder. Algısal değişmezlik olgusu şekil değişmezliği, büyüklük değişmezliği ve renk değişmezliğini kapsar.

Otokinetik Etki
Eğer tamamıyla karanlık olan bir odada sessizce oturup, karşı duvardaki sabit ışık kaynağına sürekli bakılırsa, bir süre sonra ışığın hareket etmeye başladığı görülür. Gerçekte ışık sabit olduğu hâlde, hareket ediyormuş gibi algılanır. Otokinetik etki olarak adlandırılan bu olgu, psikolojinin çeşitli alanlarındaki deneylerde uyarıcı olarak kullanılmıştır.

Stroboskopik Hareket
Stroboskopik hareket, resimleri hareketlendirmeyi mümkün hâle getirir. Hareket, sabit nesne imgelerinin hızlı bir biçimde arka arkaya sunulmasıyla yaratılır. Sinemanın temeli olan bu hareket, gerçekte, izleyiciye saniyede 16 ile 22 resmin ya da çerçevenin gösterilmesidir. Her resim ya da çerçeve bir öncekinden biraz farklıdır (bkz. Şekil: 2.9). Saniyede en az 16 resmin gösterilmesi, filmin pürüzsüz
ve doğal görünmesini sağlar. Eğer saniyede 16’dan az resim sunulursa, hareket kesik kesik görünür ve doğal olmaz.

Dokum Gradyanı ve Netlik
Görsel alandaki nesnelerin dokum gradyanı (sıklığı) ya da netliği de uzaklık algısını yaratan ipuçlarından biridir. Görsel alanda tüm ayrıntılarının görülebildiği nesneler daha yakında algılanırken, ayrıntıları kaybolan, sıklaşan ve silikleşen nesnelerin uzak olarak algılanma eğilimi vardır.

Görsel Alanda Yükseklik
Görsel alandaki nesnelerin birbirlerine göre yukarıda ya da aşağıda durmaları uzaklığı algılamak için kullanılan diğer bir ipucudur.

Renk Değişmezliği
Renk değişmezliği farklı ışık koşullarında bir nesneyi aynı renk ve
parlaklıkta algılamaya devam etmektir. Gerçekte aynı nesneden günün
değişik saatlerinde farklı açılarla gelen güneş ışığı altında nesnenin rengi farklı görünür. Benzer şekilde nesneler, mum ışığı ya da lamba gibi
yapay ışık altında da göze gelen ışık dalgaları nedeniyle farklı renkte
görülür. Ancak algısal sistem, bu farklı duyusal girdilere rağmen nesneyi aynı renkte algılamayı sürdürür. Örneğin bir elmadan sabah parlak
güneş ışığı altında, bir mum ışığında ya da akşam üzeri güneşi altında
farklı ışık dalgaları göze gelse bile, elma hâlâ kırmızı olarak algılanır. Ya
da kırmızı bir elmanın bir kısmı güneşte, bir kısmı gölgede kaldığında
elmanın tümünün kırmızı olarak algılanması da renk değişmezliğinin
bir sonucudur.

Büyüklük Değişmezliği
Bir nesneye farklı mesafelerden bakıldığında nesnenin retinal imgesi de farklı büyüklüklerde olur. Nesne ile algılayıcı arasındaki mesafe arttıkça nesnenin retinaya düşen imgesi küçülür ya da tersinden, söz
konusu mesafe azaldıkça nesnenin retinadaki imgesi büyür. Duyusal girdide mesafeye bağlı bu değişime
rağmen, zihin nesneyi aynı büyüklükte algılamaya devam eder. Bu kısmen nesneye aşina olmanın, kısmen
de uzaklık ipuçlarını kullanmanın sonucudur.

Fi Fenomeni
Aslında fi fenomeni stroboskopik hareketten ayrı bir hareket türü değil, stroboskopik hareketin basit hâlidir. Her ikisi de süreklilik ilkesinden ortaya çıkarlar. Yani, arka arkaya gelen resim ya da ışık noktalarının bir birim olarak algılanması sonucu hareket hissi yaşanır (Rathus, 2008). Fi fenomeni, laboratuvarda şöyle gösterilir: Kapkaranlık bir odada aralarına mesafe konarak yerleştirilmiş iki ışık kaynağı ya da Şekil 2.10’daki gibi yerleştirilen ışık kaynakları olduğunu düşünün. Bu ışık kaynaklarından biri yakılır, sonra o söndürülür söndürülmez diğeri yakılır ve bu böyle sürekli devam eder. Bir süre sonra siz artık tek tek yanıp sönen ışık kaynakları değil, hareket eden bir ışık çizgisi ya da dönen bir ışık çemberi algılamaya başlarsınız (Bunu görebilmek için şeklin verildiği internet sitesini ziyaret ediniz.). Burada hareket algısını yaratan, ışık kaynaklarının art arda yakılıp söndürülme hızıdır (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 190). Binalardaki reklam panoları ya da stadyumlardaki skor panoları günlük yaşamda fi fenomenini gösteren örneklerdir.

Tek Göze Bağlı İpuçları
Görsel alandaki derinliği yakalamak için bazı durumlarda tek göze bağlı ipuçları kullanılır. Tek göze bağlı ipuçlarının büyük çoğunluğu bir çizim ya da resimde gösterilebilir. Gerçekte bu ipuçları ressamlar tarafından keşfedilmiş, daha sonraları psikologlar tarafından çalışılmıştır. Uzaklık algısına kaynaklık eden tek göze bağlı ipuçları şunlardır: Göreli büyüklük, doğrusal perspektif, görsel alanda
yükseklik, örtüşme ve görsel alanın dokum gradyanı ve netliği.

Retinal Ayrıklık
Sadece insan ve aslan, kaplan gibi avcı hayvanların anatomik yapıları derinliği algılamada iki gözün iş birliği yapmasına izin verir. Bu canlılarda gözler kafanın önündedir ve aralarında mesafe vardır. İnsanda 6 cm. olan bu mesafeye retinal ayrıklık denir. Retinal ayrıklık nedeniyle bir nesneye bakıldığında, iki göz nesneye ait birbirinden biraz farklı olan iki imge görür. Sağ göz, nesnenin sağ yanı, sol göz de nesnenin sol yanı hakkında daha fazla bilgi alır. Birbirinden biraz farklı olan bu iki imge beyinde örtüştürülür ve nesnenin üç boyutlu algılaması gerçekleşir. Stereoskopik görme olarak da adlandırılan bu görme biçimi at, geyik gibi avcı olmayan hayvanlarda gerçekleşemez. Çünkü bu hayvanların gözleri başlarının iki yanındadır ve iki gözün gördüğü alan birbiriyle örtüşmez. Ayrıca, tek gözü kör olan insanlar da stereoskopik görme yapamazlar. Ancak iki gözü görenler kadar keskin ve net olmasa da onlar da derinliği algılayabilirler

Dikkat adı da verilen seçici algı, kısmen psikososyal faktörlerin etkisi altında iş görür. Son derece karmaşık bir dünyada uyarıcı bombardımanına tutulmuş gibi görünen algılayıcı, gerçekte bir karışıklık yaşamadan çoğu kez bu psikososyal faktörlerin rehberliğinde hangi uyarıcıları algısal sisteme dahil edeceğine, hangilerini göz ardı edeceğine veya bir uyarıcıya ne kadar vakit ayıracağına kolayca karar verebilir. Dikkat, insanın dünyanın karmaşıklığıyla başa çıkmasını sağlayan bir süreçtir. Yukarıda da ifade edildiği üzere dikkat; önemli ölçüde kişisel beklentiler, değerler, ilgiler ve tutumlar tarafından yönlendirilir.  Sözü edilen bu psikososyal faktörler dikkatten büyük ölçüde sorumludur, ancak gene de bazı durumlarda algılayıcıdan değil, uyarıcıdan kaynaklanan bazı özellikler
dikkati düzenleyebilir. Uyarıcının şiddeti, büyüklüğü, çevre ile yarattığı kontrast ve uyarıcının hareketi uyarıcıya ait özelliklerdir.