DAVRANIŞ BİLİMLERİ II

Gestalt psikologlarına göre algılayıcı, nesneleri şu
ilkeler doğrultusunda gruplandırarak algılar: Yakınlık, benzerlik, tamamlama, süreklilik ve ortak kader.

Benzerlik ilkesine göre, insanların, çeşitli açılardan birbirine benzer nesneleri bir grup olarak algılama eğilimi vardır

Süreklilik ilkesine göre, insanlar nesneleri düz
bir çizgi ya da düzenli bir eğri üzerinde yerleştirerek bir birim olarak algılama eğilimindedirler

Tamamlama ilkesi, duyusal girdilerde boşluk olsa
bile şekli bir bütün olarak algılama eğilimini yansıtır. Ş

Algı, duyumsal deneyimlerin aksine daha yüksek zihinsel süreçlere bağlı görünmektedir.

Gördüğümüz nesnelerin çoğu şekil ya da zemin olarak sınıflandırılabilir. Şekil, belirli biçimi olan ve uzayda yer kaplayan bir nesnedir. Zemin, herhangi bir biçime sahip değildir. Bir nesnenin şekil ya da zemin olma hâli nesnenin sabit bir özelliği değildir, algılayıcının uyarıcıya verdiği bir tepkidir. Dolayısıyla birisi için zemin olan, diğer bir kişi için şekil olabilir. Ya da aynı kişi için şekil ve zemin zaman içinde yer değiştirebilir.

Hareket algısı, çevrede hareket eden uyarıcının varlığında gerçek hareket olarak deneyimlenir. Ancak algılayıcı, çevrede hareket eden bir uyarıcı olmaksızın da hareket algısı deneyimleyebilir. Dolayısıyla iki tür hareket algısından söz etmek mümkündür: Gerçek hareket ve Görünürde hareket.

Algı, (I) duyumsal deneyimlerin aksine daha yüksek zihinsel süreçlere bağlı görünmektedir. (II) Algılayıcının ne algıladığı sadece duyumladığı uyarıcılara değil, bu uyarıcılara ait yorumlarına da bağlıdır. (III) Algının ham maddesi duyumlardır. Duyum olmadan algının gerçekleşmesi mümkün değildir. Ama diğer yandan algı, duyumsal süreçlere indirgenemez. Örneğin bir şarkı dinlerken, algılayıcının duyduğu şey, kulağına gelen ses dalgaları değil, ses dalgalarının belirli bir biçimde bir araya gelmiş hâli, yani melodidir.

Algı, kültürden, deneyimlerden, beklenti ve güdülerden etkilenen bir süreçtir. Bu nedenle insanlar aynı uyarıcıyı farklı şekilde algılayabilirler. Algı, çok hızlı işleyen bilişsel bir süreçtir. Bu süreçte algılayıcı, gördüğü (duyduğu, dokunduğu vb.) şeyin anlamını bulmak için durup düşünmez. Ancak bu, algının otomatik olarak uyarıcıyı yorumladığı bir süreç olduğu anlamına gelmemelidir. Algı, algılayıcının aktif olarak uyarıcıyı inşa ettiği bir süreçtir. Diğer bir deyişle uyarıcıyla karşılaştığında, algılayıcı o uyarıcıdan aldığı duyumsal mesajları en mantıklı biçimde nasıl yorumlanacağına karar vermek zorundadır. Bilişsel psikologlar, analiz-sentez kuramı çerçevesinde bu süreci hipotez test etme olarak adlandırırlar. Bu kuram, uyarıcıyla karşılaşan algılayıcının bağlamsal faktörler ışığında uyarıcıya dair bir hipotez geliştirdiğini ve daha sonra bu hipotezi belleğinde sakladığı şemalarla karşılaştırdığını ileri sürer. Kurama göre, hipotez ile şema örtüştüğünde algısal süreç başarıyla tamamlanmış demektir. Özetle algısal süreç, gerçekliğe ait olabilecek en iyi tahminin oluşturulması ve bunun test edilmesini içerir.

Aslında fi fenomeni stroboskopik hareketten ayrı bir hareket türü değil, stroboskopik hareketin basit hâlidir. Her ikisi de süreklilik ilkesinden ortaya çıkarlar. Yani, arka arkaya gelen resim ya da ışık noktalarının bir birim olarak algılanması sonucu hareket hissi yaşanır (Rathus, 2008). Fi fenomeni, laboratuvarda şöyle gösterilir: Kapkaranlık bir odada aralarına mesafe konarak yerleştirilmiş iki ışık kaynağı ya da Şekil 2.10’daki gibi yerleştirilen ışık kaynakları olduğunu düşünün. Bu ışık kaynaklarından biri yakılır, sonra o söndürülür söndürülmez diğeri yakılır ve bu böyle sürekli devam eder. Bir süre sonra siz artık tek tek yanıp sönen ışık kaynakları değil, hareket eden bir ışık çizgisi ya da dönen bir ışık çemberi algılamaya başlarsınız (Bunu görebilmek için şeklin verildiği internet sitesini ziyaret ediniz.). Burada hareket algısını yaratan, ışık kaynaklarının art arda yakılıp söndürülme hızıdır (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 190). Binalardaki reklam panoları ya da stadyumlardaki skor panoları günlük yaşamda fi fenomenini gösteren örneklerdir.

Algı, duyumsal deneyimlerin aksine daha yüksek zihinsel süreçlere bağlı görünmektedir. Algılayıcının ne algıladığı sadece duyumladığı uyarıcılara değil, bu uyarıcılara ait yorumlarına da bağlıdır. Algının ham maddesi duyumlardır. Duyum olmadan algının gerçekleşmesi mümkün değildir. Ama diğer yandan algı, duyumsal süreçlere indirgenemez. Örneğin bir şarkı dinlerken, algılayıcının
duyduğu şey, kulağına gelen ses dalgaları değil, ses dalgalarının belirli bir biçimde bir araya gelmiş hâli, yani melodidir (Gray, 1999). Ayrıca algı, duyusal girdilerin yorumlanması süreci olduğu için, bu yorum her zaman bağlamsal faktörlerden etkilenir. Bu da algının öznel doğasına işaret eder. Yani algı; kültürden, deneyimlerden, beklenti ve güdülerden etkilenen bir süreçtir. Bu nedenle insanlar aynı uyarıcıyı farklı şekilde algılayabilirler.

Gestalt psikologlarına göre algılayıcı, nesneleri şu
ilkeler doğrultusunda gruplandırarak algılar: Yakınlık, benzerlik, tamamlama, süreklilik ve ortak kader.

E şıkkındaki netlik, derinlik ve uzaklık algısı ile alakalıdır.

Aynı hız ve yönde hareket eden nesneleri bir grup (bütün) olarak görme eğilimi ise ortak
kader ilkesi olarak adlandırılır.

Otokinetik Etki
Eğer tamamıyla karanlık olan bir odada sessizce oturup, karşı duvardaki sabit ışık kaynağına sürekli bakılırsa, bir süre sonra ışığın hareket etmeye başladığı görülür. Gerçekte ışık sabit olduğu hâlde, hareket ediyormuş gibi algılanır. Otokinetik etki olarak adlandırılan bu olgu, psikolojinin çeşitli alanlarındaki deneylerde uyarıcı olarak kullanılmıştır.

Doğrusal Perspektif
Doğrusal perspektif, doğrusal çizgilerin uzaklaştıkça birbirlerine kavuşacakmış gibi görünmesidir. Şekil 2.12’deki yol gitgide daralır ve ufuk çizgisinde
yolun konturları (kenarları) birleşir. Yolu oluşturan iki çizgi ne kadar birbirine yakınlaşırsa, mesafeyi o kadar uzak algılarız.

Fi Fenomeni
Aslında fi fenomeni stroboskopik hareketten
ayrı bir hareket türü değil, stroboskopik hareketin basit hâlidir. Her ikisi de süreklilik ilkesinden
ortaya çıkarlar. Yani, arka arkaya gelen resim ya
da ışık noktalarının bir birim olarak algılanması
sonucu hareket hissi yaşanır (Rathus, 2008). Fi
fenomeni, laboratuvarda şöyle gösterilir: Kapkaranlık bir odada aralarına mesafe konarak yerleştirilmiş iki ışık kaynağı ya da Şekil 2.10’daki gibi
yerleştirilen ışık kaynakları olduğunu düşünün.
Bu ışık kaynaklarından biri yakılır, sonra o söndürülür söndürülmez diğeri yakılır ve bu böyle
sürekli devam eder. Bir süre sonra siz artık tek tek
yanıp sönen ışık kaynakları değil, hareket eden bir
ışık çizgisi ya da dönen bir ışık çemberi algılamaya
başlarsınız (Bunu görebilmek için şeklin verildiği
internet sitesini ziyaret ediniz.). Burada hareket
algısını yaratan, ışık kaynaklarının art arda yakılıp
söndürülme hızıdır (Atkinson, Atkinson ve Hilgard, 1995: 190). Binalardaki reklam panoları ya
da stadyumlardaki skor panoları günlük yaşamda
fi fenomenini gösteren örneklerdir.

Süreklilik İlkesi
Süreklilik ilkesine göre, insanlar nesneleri düz
bir çizgi ya da düzenli bir eğri üzerinde yerleştirerek bir birim olarak algılama eğilimindedirler. Şekil
2.7’de algılayıcı, noktalardan bazılarını düzgün bir
eğri oluşturacak biçimde gruplandırarak algılar.

Çift Göze Bağlı İpuçları
Derinlik ve mesafeyi algılamak için çift göze
bağlı iki ipucu kullanılmaktadır: Retinal ayrıklık ve
kavuşma Derecesi.

Şekil Değişmezliği
Tanıdık olan bir nesneye bakıldığında, hangi
açıdan bakılırsa bakılsın, insan zihni onu hep aynı
nesne olarak görmeye devam edecektir. Gerçekte
aynı nesnenin farklı açılardan görülmesi, retinaya
farklı şekillerdeki imgelerin düşmesine yol açar.
Ancak buna rağmen nesneye aşinalık yüzünden
algısal sistem onu aynı nesne olarak algılayacaktır.
Şekil 2.15’in üst kısmında yer alan kapıların her
birinde retinaya farklı kapı şekilleri yansır. Ama her
birinde algılayıcı bunu aynı kapı olarak algılamaya
devam eder.

Dokum Gradyanı ve Netlik
Görsel alandaki nesnelerin dokum gradyanı (sıklığı) ya da netliği de uzaklık algısını yaratan ipuçlarından biridir. Görsel alanda tüm ayrıntılarının
görülebildiği nesneler daha yakında algılanırken,
ayrıntıları kaybolan, sıklaşan ve silikleşen nesnelerin
uzak olarak algılanma eğilimi vardır. Şekil 2.14’te de
nilüfer yapraklarının çok net seçilebildiği alan yakın,
nilüfer yapraklarının sıklaştığı, birbirinden ayırt edilemez hâlde olduğu alanlar uzak olarak algılanır.