Tutumlar ve Kalıp Yargılar

Tutum, bir şeyin beğenilir olması ya da olmaması açısından değerlendirilmesi sonucunda bu
şeye karşı ortaya çıkan psikolojik bir eğilimdir.

Tutumları anlamak üzere geliştirilmiş bir modele ABC Modeli adı verilmektedir. Bu modele
göre tutumu oluşturan üç unsur bulunmaktadır.

Biliş unsuru

Kişiler çocukluktan itibaren en yakın aile bireylerinden başlayarak çevrelerindeki kişilerin davranışlarını gözlemler ve bu davranışları taklit ederek öğrenirler. Taklit ettikleri davranışlarının takdir edilmesi
onların bu davranışları sürdürme eğiliminde olmalarını sağlar. Bu duruma sosyal öğrenme adı verilir

Tutumlar, kişinin duygu durumu ile de ilgilidir.
Kişinin duygu durumu onun belli bir durumdaki
ruh halini ifade eder. Duygu durum çok değişkendir. İki tür duygu durum vardır: Pozitif duygu durum ve negatif duygu durum. Pozitif duygu durumunda kişiler kendilerini heyecanlı, aktif, hevesli,
güçlü, sevinçli, enerjik hisseder ve bu ruh hallerine
uygun davranışlar göstermeye eğilimli olurlar. Diğer
taraftan negatif duygu durumunda olan kişiler kendilerini kederli, sinirli, endişeli, korkmuş hissederler.

Bireylere yöneltilen ifadeler/sorular, ifadelerin/soruların sırası,
sunulan cevap seçenekleri (ölçekler) ve yapısı büyük
önem taşımaktadır.

Tutumların ölçülmesinde ilk çalışmalar Thurstone tarafından gerçekleştirilmiştir (Kağıtçıbaşı, 1999). Ölçekte, kişiler tutum cümlesine ilişkin olumlu ve olumsuz değerlendirmelerde bulunarak 1’den 11’e kadar bir rakam işaretlemektedirler. 1= olumlu, 11= olumsuz değerlendirmeyi ifade etmektedir ve rakamların birbirlerine eşit uzaklıkta olduğu varsayılır. Kişi bu rakamlardan birini seçerek olumluya yakın veya olumsuza yakın değerlendirmelerde bulunabilmektedir. Ölçeğin orta noktası nötr olma durumunu ifade eder.

Tutum ölçümlerinde kullanılan bir diğer ölçek tipi Likert ölçek tipidir. Rensis Likert tarafından geliştirilen bu ölçekte kişinin tutum ifadesine katılma derecesi ölçülmektedir. Kişilerden söz konusu tutuma
yönelik ifadeleri 1’den 5’e kadar sıralanan ve farklı katılım derecelerini ifade eden bir skala üzerinde değerlendirmeleri istenir (1= Kesinlikle/Tamamen Katılmıyorum, 2= Katılmıyorum, 3= Kararsızım, 4= Katılıyorum, 5= Kesinlikle/Tamamen Katılıyorum gibi). Likert tipi ölçekler bireyin konuyla ilgili hem olumlu
ya da olumsuz tutumunu, hem de derecesini sunması bakımından önemlidir. Elde edilen verilerin değerlendirilmesi noktasında her bir madde için kişilerin aldığı puanlar ile toplam puan arasındaki korelasyona
bakılarak madde analizi gerçekleştirilir. Ayrıca yazılan tutum ifadelerinin faktör yapılarını ortaya koymak
adına, faktör analizlerinin yapılması da gerekmektedir

Tutum ölçümlerinde kullanılan bir diğer ölçek tipi Osgood’un duygusal anlam veya anlamsal ayrım ölçeğidir. Herhangi bir tutum objesine ilişkin birbirine zıt sıfat çiftleri ve bu sıfat çiftleri arasında 5’li veya 7’li aralıklar kullanılarak oluşturulan bir ölçektir. Araştırmacılar her tür tutum objesi için bu ölçeği kullanabildikleri
gibi, pazarlama alanında bir markaya veya ürüne yönelik tutumların ölçümünde de sıklıkla uygulanmaktadır.

Son olarak, Bogardus’un Toplumsal Mesafe Ölçeği
daha çok toplumsal sınıflara, değerlere veya etnik
gruplara özgü tutumların ölçümünde kullanılmaktadır. Bireylerin bir ulusa veya etnik gruba ilişkin
sosyal mesafesi ölçülmeye çalışılır (Miller, 1991).

Tutumların mutlaka bir davranışa dönüşmesi söz
konusu olmayabilir. Belli bir davranışa eğilimi olan
kişilerin o davranışta bulunma olasılığı olmakla beraber, bir sebeple o davranışı sergilemeyebilirler. Bu durumda tutum ile davranış arasındaki ilişki her zaman
belli değildir. Kişinin tutumu ile kendisinden beklenen davranışın birbirlerinden farklı olması durumunda kişide bilişsel karmaşa ortaya çıkmaktadır.

Kişinin aynı objeye karşı farklı tutumlar içinde olabilmesidir. Buna göre kişiler bir
psikolojik objeye karşı sadece bir tutum içinde olmayabilirler. Aynı objeye karşı farklı tutumlar içinde olunduğunda da bireyin tutumu ile davranışı
arasında farklılıklar olması mümkündür

Bazı tutumlar genel bazıları ise belli bir şeylere özeldir. Örneğin her gencin üniversitede okumasını istemek genel bir tutumken üniversiteye giriş sınavının yapılış biçimine ilişkin tutum daha spesifiktir. Üniversiteye giriş,
lise not ortalamasına göre mi olmalı yoksa bir genel sınav sonucuna göre mi olmalıdır? Belli bir şeye
özgü olan tutumlar, kişinin o konudaki davranışının muhtemel belirleyicisidir. Diğer bir ifadeyle bir
tutum ne kadar spesifik olursa davranışla ilişkisi de o kadar güçlü olmaktadır.

Tutum kişinin ilgi duyduğu bir şeyle alakalı olduğunda tutum ile davranış arasındaki ilişki daha güçlü olmaktadır (Nelson ve Quick, 2002). Kişilerin ilgi duydukları konular hakkında daha çok bilgi sahibi olmaları onların bu konularda daha güçlü tutumlara sahip olmalarına neden olmaktadır. Bir tutum kişinin sosyal kimliğiyle, değerleriyle ve ilgili olduğu şeylerle ne kadar ilintili ise onun için o kadar önemli olacak ve bu doğrultuda davranışlar sergilemesi de o kadar mümkün olacaktır. Bu durumun tersi, kişininhayatında önemi olmayan şeylere ilişkin tutumların kendisi için öneminin olmamasıdır. Buna göre, kişinin kendisi için önemli olmayan konulardaki tutumu ile davranışı arasında ilişki olması beklenmez.

Kişiler
içinde bulundukları sosyal ortamda kabul edilmiş
değerlerle uyumlu tutumlara sahip olmasalar bile
içinde bulundukları sosyal ortamda uygun olan
davranışları gösterme eğiliminde olurlar. Bu nedenle farklı toplumsal kültürel değerlerle yetişmiş
bir kişi farklı değerleri olan bir ortamda tutumundan farklı davranışlar gösterebilir.

Kalıpyargıların anlaşılması bireyler ve toplumlar
açısından büyük önem taşımaktadır. Sosyal psikologlara göre birey ve grup ilişkisini açıklayabilmek
sosyal psikolojinin üzerinde durması gereken oldukça önemli bir konudur (Asch, 1952). Bireylerin ve grupların birbirleri üzerindeki etkileri fiziksel
varlıkları ile değil, algılanma biçimleriyle açıklanabilir. Diğer bir deyişle, bireylerin ait oldukları
sosyal gruplar içerisindeki temsilleri psikolojik bir
temsildir ve diğer bireyler ya da gruplar tarafından
nasıl algılandıkları ile ilgilidir. Kalıpyargılar, belirli
gruplara ve bu gruplara dâhil olan bireylere ilişkin
genellemeleri ifade eder.

Bireylerin neden kalıpyargılar geliştirdikleri
sorusu sosyal psikolojinin açıklamaya çalıştığı bir
diğer konudur. Kalıpyargıların oluşum sebepleri;
(i) bireylerin sosyal olguları anlamlandırmasına
yardımcı olması, (ii) bireylere algılama süreçlerinde
enerji tasarrufu sağlaması ve (iii) içinde bulundukları sosyal gruplar tarafından paylaşılan inançlar
olması şeklinde özetlenebilir

Kalıpyargılar bireyin kendisinin de içinde bulunduğu sosyal gruba yönelik ise, söz konusu kalıpyargıların aktif hale gelmesi durumunda kalıpyargı
tehdidi veya kalıpyargı avantajı oluşabilir. Kalıpyargı tehdidi; sosyal psikolojide sıklıkla çalışılan ve
bireyin kendisinin de içinde bulunduğu sosyal gruba yönelik negatif yargılar neticesinde ortaya çıkan
olumsuz durumları ifade eden bir kavramdır. 

Ön yargılar bir kişi veya gruba yönelik olumsuz
ve aleyhte tutumları ifade eder (Stroebe ve Insko,
1989). Kalıpyargılar ve ön yargılar birbirleri ile bağlantılı ancak farklı kavramlardır. Birçok araştırmacı
ön yargıların, kalıpyargıların gelişim sürecinde bahsedilen sınıflamalar (kategorizasyon) sonucu ortaya
çıktığını savunmaktadır. Bireyin sınıflamalar sonucu belirli bir gruba atfettiği tüm özellikler olumsuz
olmayabilir, ancak bu gruba ilişkin ön yargıları ile
sahip olduğu genellemeler birbirleri ile ilişkilidir.

Ön yargılar da kalıpyargılar gibi kişisel ve sosyokültürel faktörlerden etkilenerek oluşmaktadır. Dollard vd. (1939) tarafından geliştirilen günah keçisi
kuramına göre, ezilmiş, hayal kırıklığına uğratılmış
diğer bir deyişle günah keçisi ilan edildiğini düşünen
bireyler, içinde bulundukları sosyal grup dışındaki
gruplara agresif ve olumsuz tutumlar beslerler. Bu
kurama göre, ön yargılar, hayal kırıklığı, ezilmişlik
- agresiflik ilişkisi sonucu oluşan tutumlardır.