DAVRANIŞ BİLİMLERİ II - Deneme Sınavı - 11

Aralıklı pekiştirme:

Aralıklı pekiştirmeyle elde edilen davranışlar sönmeye daha dirençlidir.
Aralıklı pekiştirme oran ve zaman aralıklı olmak üzere sabit ve değişken bazda uygulanabilir. Böylece aralıklı pekiştirme dörde ayrılır:

-Sabit zaman aralıklı pekiştirme

-Değişken zaman aralıklı pekiştirme

-Sabit oranlı pekiştirme

-Değişken oran aralıklı pekiştirme

Birincisi, kişiliğin tutarlı olmasıdır; bugün dışa dönük olan bir kişinin yarın da dışa dönük olmasını bekleriz. İkinci özellik ise kişilik içi süreçle ilgilidir. Kişilik içi süreçler, nasıl davranacağımızı ve hissedeceğimizi etkileyen ve içimizde gelişen bütün duygusal, güdüsel ve bilişsel süreçleri kapsar (Burger, 2006:23). Kişilik, yapılaşmıştır; kişiliğioluşturan özellikler birbiriyle bağlantılı bir örüntü geliştirir. Üçüncüsü, kişiliğimiz bizi diğer bireylerden ayırt eder.

Kalıtım ve Kişilik Etkileşimi

İçgüdülerimiz, kendimizi koruyabilmek ve türümüzün devamını sağlayabilmek için sürekli birtakım eylemleri tekrarlamamızı sağlar. Genetik olarak getirdiğimiz özellikler, davranışlarımızın temel itici gücünü oluşturur.

Freud, kişiliğin beş temel psikoseksüel aşamadan geçerek geliştiğini ileri sürmüştür. Bu aşamalar şu şekildedir:

• Oral dönem
• Anal dönem
• Fallik dönem
• Latens dönem
• Genital dönem

Farklı dönemlerde yapılan çalışmalar, kişilik gelişimine ilişkin birbiriyle benzerlik ve farklılıkları olan çeşitli görüşlerin oluşmasına neden olmuştur.  Bu kısımda psikodinamik kuram başta olmak üzere, özellikler kuramı, insancıl kuram, sosyal öğrenme kuramı ve bilişsel kuram incelenecektir.

İnsancıl kuramlarda dört ana öğe karşımıza çıkmaktadır:

• Kişisel Sorumluluk: Başımıza gelenlerin sorumlusu bizleriz.

• Şimdi ve Burada: Geçmiş ya da gelecek üzerinde fazlaca düşünmek yerine hayatı dolu dolu yaşamak ve gerçek potansiyelimizi kullanabilmek için tek yol şimdi ve burada yaşamaktır.

• Bireyin Fenomenolojisi: Kimse, bizi bizden daha iyi tanıyamaz. Kararlarımızda, tercihlerimizde,
çözüm yollarımızda kendimizi iyi tanımalı ve nereden geldiğimizi iyi bilmeliyiz.

• Kişisel Gelişim: İnsan gelişiminin doğal hali daha iyiye ulaşmaktır. Yaşam, bitmek bilmeyen bir kendiliğini keşfetme sürecidir
(Burger, 2006, s.419-421).

Psikanalitiği sonradan benimsemiş olan Fromm, Özgürlükten Kaçış kitabında insanların Nazi liderleri
ile özdeşleşmelerini sağlayan şeyin ne olduğunu kişilik kuramıyla ele almıştır.

Modern hayatın yaygınlaşmasıyla birlikte her eylemimizde özgür irademizle hareket etmemiz ve
seçim hakkımız olmasının yanında bu özgürlük belli bir takım maliyetlere sahiptir. Kaygı ve korku yaratan bu özgürlük, Fromm’un ifadesiyle güçsüzlük ve yalnızlığın dayanılmaz halidir. Her biriminiz
büyümesi ve bağımsızlık kazanmasıyla birlikte, kontrol edemediğimiz şeylerin farkına varır ve çaresizliğimiz ile yüzleşiriz. Fromm’a göre birey olarak ne kadar önemsiz olduğumuzu gördüğümüzde iki şekilde tepki veririz: Ya özgürlükten kaçarız ya da “olumlu özgürlüğe” doğru ilerleriz.

Üzerinde tam olarak uzlaşılmış tek bir tanımı olmamakla birlikte öğrenme, davranış potansiyelinde yaşantı sonucu ortaya çıkan görece kalıcı değişikliğe verilen isimdir. Davranış ile kastedilen insanın her türlü etkinlikleridir. Ancak doğuştan gelen refleksler, içgüdüsel tepkiler, uyku durumu, yorgunluk, koma durumu, kimi ilaçlar ve içkilerin etkisi altındaki davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez.

Koşulsuz Tepki; Bir dış uyarıcı tarafından düzenli olarak başlatılan doğuştan gelmiş reflekstir.

Edward L.Thorndike (1874-1949), pekiştirme ve uyum mekanizmaları arasındaki ilişkiyi keşfeden ilk psikologtur ve ünlü etki kanununun yaratıcısıdır. Hayvanlarda da insanlarda da öğrenmenin “deneme-yanılma” ya da sonradan verdiği isimle
“seçme-birleştirme” süreciyle gerçekleştiğini söylemiştir.

Tüm davranışların koşullanmalar yoluyla elde edildiğini öne süren bir kuramsal yaklaşımdır. Koşullanma, çevre ile etkileşim sonucu ortaya çıkar. Davranışçılar, çevredeki uyaranlara yönelik tepkilerimizin davranışlarımızı biçimlendirdiğine inanır.

Davranışçılara göre kalıtım bizim fiziksel yapımızı, iç organlarımızın çalışmasını belirler, ancak geri kalanı öğrenilmiştir. Bu varsayımla tutarlı olarak davranışlarımızdan sorumlu olmadığımız söylenebilir. Yanlış da olsa uyaranlara öğrendiğimiz biçimde tepki veririz. Bu bağlamda davranışçılık, insan davranışını kontrol etmenin güç olmadığını öne sürer. Sadece anlama, öngörme ve kontrol etme değil aynı zamanda davranışı “biçimlendirmenin” de olası olduğunu savunur.

Davranış oluşturma: Öğrenilen bilgi gerektiğinde performansa dönüşür. Ancak
bireyin kimi psikomotor becerileri yeterli değilse davranış ortaya çıkmaz.

Guthrie, bitişiklik ilkesinin istenmeyen davranışları değiştirme amacıyla kullanılabileceği üç yöntem önermiştir. Bunların her biri eski uyaranın varlığında yeni davranışların ortaya çıkmasını sağlar:

1. Yorma yöntemi: Bir uyaran, yorgunluk tepkisi ile bitişirse bu uyaranı bir kez daha gördüğünde aklına bu yorgunluk gelecek ve uyaran- tepki bağı kopacaktır. Guthrie, buna atın ehlileştirilmesiyle ilgili bir örnek verir. Doğal olarak bir atın üzerine ağırlık konunca ağırlığı atar. Kovboy, atın üzerine eğer koyduğunda da at bunu atacaktır. Ancak at bu ağırlığı her atışında yeniden sırtına konursa at yorulacak ve sırtında ağırlıkla yürümeye başlayacaktır. Bir daha üzerine ağırlık konduğunda son defasında öğrendiği gibi üzerinde ağırlıkla yürüyecek veya koşacaktır.

2. Eşik yöntemi: Guthrie’nin ikinci yöntemi, yeni uyaranı eskisinin varlığında eklemek ve tepkiyi korumaktır. Ehlileşmiş bir atın sırtına ilkin elle dokunulur, sonra hafif bir örtü atılır, hafif bir battaniye, ardından küçük bir ağırlık konur. Sonunda at üzerinde biniciyle dolaşır hâle gelecektir. Bu tekniğin temel ilkesi ağırlıkların atın tepki eşiğini aşmayacak şekilde derece derece eklenmesidir.

3. Zıt tepkiler yöntemi: Uyaran eski tepkiyle yarışan yeni bir tepkinin varlığında sunulduğunda uyaran, eski tepki yerine yeni tepkiyle bağlanır. Bu yöntem için verilen örnek vaka, köpekten korkan bir çocuktan söz etmektedir. Çocuğun korku davranışını düzeltmek için sevdiği bir yemeği yerken köpek yaklaştırılırsa hayvan ve sevilen yiyecek arasında bir bağ kurulacaktır. Böylece çocuk köpeği de sevecektir.

I. Tip ceza: Davranış yapılır, olumsuz durum ortaya çıkar, davranışın tekrar olasılığı azalır. Çocuğun yanlış bir davranışı için
odasına hapsedilmesi böyle bir durumdur.

Albert Bandura; çivi çakmak, yemek yemek, çorap giymek, resim yapmak, çamaşır yıkamak gibi sayısız davranışı bize kimsenin özel olarak öğretmediğini, bunların sadece çevreyi gözleyerek ve diğer insanların davranışlarının sonucuna göre taklit edilerek öğrenildiğini savunmaktadır. Bu öğrenme kuramı klasik ve edimsel koşullanmadan farklıdır. Bu kuramların her ikisinde de gözlenen davranışın çevredeki uyaran ya da sonuçlarla ilişkisi üzerinde durulur. Organizmanın içinde olup bitenler dikkate alınmaz. Bandura ise bitişiklik ve pekiştirmenin önemini kabul etmekle beraber canlının çevresindeki uyaranlara dikkat etme, bilgiyi saklama ve gerektiğinde ortaya çıkarma gibi kimi iç süreçler aracılığıyla tepki verdiğini söylemiştir.

İnsanlar öğrenme sürecine aktif olarak katılmayabilirler.

Tolman’ın en önemli çalışması gizil öğrenme olarak ifade edilir. Bu deneyde iki kontrol ve bir deney grubu oluşturan fareler, değişik pekiştirme durumlarında gözlenmiştir.

Bu öğrenmenin aşamaları şu şekilde ifade edilebilir:
1. Gelişigüzel değil, problemin temel noktalarına odaklanan araştırma ve inceleme.
2. Tereddüt, duraklama, yoğunlaşan dikkat.Ansızın doğrudan ve açık biçimde problemin kritik noktasını kavrama ve problemi çözme, bir başka deyişle içgörü kazanma.

3. Akıllıca seçilmiş, tahmine dayalı birkaç deneme-yanılma davranışı.
4. Başarılı olmayan bir çabanın ardından aniden bambaşka bir yol deneme, dikkati yoğunlaştırma, devam etme.

5. Ansızın doğrudan ve açık biçimde problemin kritik noktasını kavrama ve problemi
çözme, bir başka deyişle içgörü kazanma.
İçgörü, çizgi roman ve karikatürlerde kafada bir ampulün yanması, öğrenciler arasında “jetonun düşmesi” veya günlük dilde “hah buldum” olarak ifade edilir ya da
Arşimed’in dediği gibi “Eureka”...

Albert Bandura; çivi çakmak, yemek yemek, çorap giymek, resim yapmak, çamaşır yıkamak gibi sayısız davranışı bize kimsenin özel olarak öğretmediğini, bunların sadece çevreyi gözleyerek ve diğer insanların davranışlarının sonucuna göre taklit edilerek öğrenildiğini savunmaktadır. Bu öğrenme kuramı klasik ve edimsel koşullanmadan farklıdır. Bu kuramların her ikisinde de gözlenen davranışın çevredeki uyaran ya da sonuçlarla ilişkisi üzerinde durulur. Organizmanın içinde olup bitenler dikkate alınmaz. Bandura ise bitişiklik ve pekiştirmenin önemini kabul etmekle beraber canlının çevresindeki uyaranlara dikkat etme, bilgiyi saklama ve gerektiğinde ortaya çıkarma gibi kimi iç süreçler aracılığıyla tepki verdiğini söylemiştir. Bu anlamda Bandura’nın davranışçı ve bilişsel kuramlar arasında bir geçiş oluşturduğunu kabul edebiliriz.