DAVRANIŞ BİLİMLERİ I

Toplumun temel bileşeni olarak değişme olgu­sunu gören Sztompka (2006: 20-23), onun aynı anda her yerde olabilme özelliğine rağmen, hızı, kapsamı, derinliği ve temposu bakımından top­lumlar arasında farklılıklar gösterdiğini ifade et­mektedir. Değişme, ona göre modern toplumlarda yaygın, hızlı ve belirginlik gösteren bir olgudur ve çeşitli başlıklar altında sınıflandırılabilir:

Hoffman (2006: 559-561) toplumsal değişme olgusu ile ilgili olarak üç temel soru üzerinde dur­manın gerekli olduğunu ifade etmektedir: Değişme doğal ve normal mi; kaynağı nedir ve son olarak hızı nedir? Doğru yanıt B’dir.

Demografi, diğer bir deyişle nüfus bilimi, nüfusun büyüklüğü, dağılımı, yaş, toplumsal cinsiyet, etnik köken, refah bakımından yapısı, doğum, ölüm oranları, göç ve gelecek eğilimlerini araştırmaktadır. Bu araştırmaları yapma biçimine bağlı olarak iki çeşit demografinin varlığından bahsetmek mümkündür: Formel ve sosyal demografi. Formel demografi, nüfusun matematiksel yönü ile ilgilenmekte ve istatistiksel analizler yapmaktadır. Diğer bir dey­işle, doğurganlık ve ölüm oranlarındaki mevcut eğilimler, bu eğilimleri etkileyen faktörler ve bunların nüfus artışları üzerindeki etkilerini incelemektedir. Sosyal demografi, toplumsal ve kültürel faktörlerin nüfus üzerine etkisini incelemektedir. Demografinin alt alanları ile ilgili bir diğer sınıflama ise onu tarihsel ve toplumsal de­mografi olmak üzere iki başlık altında ele almaktadır. Tarihsel demografi, geçmişteki toplumların büyüklüğü ve yapısı ile demografik özellikleri, ekonomik ve politik yapısı arasındaki bağlantıyı incelemektedir. Toplum­sal demografi ise, bir önceki sınıflamada yer alan tanımlama ile özdeştir. Doğru yanıt D’dir.

Bruce ve Yearley (2006: 66) demografi tartışmalarında sıklıkla kullanılan kavramlardan birinin “demog­rafik dönüşüm” olduğunu ifade etmektedirler. Bu kavram, özellikle tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişte nüfusta yaşanan değişimleri kapsamaktadır. Tarım toplumlarında doğum ve ölüm oranları yüksek iken sanayileşmenin erken dönemlerinde ölüm oranlarında düşüş yaşanmış, bununla birlikte doğum oran­ları yüksek seviyelerde kalmayı sürdürmüştür. Bunun sonucunda ise nüfusta önemli bir artış yaşanmıştır. Daha sonraki dönemlerde ise doğum oranında da azalma­nın yaşanması nüfusun genel olarak bir denge içinde ol­masına neden olmuştur. Bununla birlikte bu bakış açısında sıkıntılı olan nokta, bu gelişimin 21.yy. modernleşme sü­recinin erken dönemlerinde olan Batı dışı toplumlarda da yaşanıp yaşanamayacağıdır. Genel eğilimin bu toplumlarda Batıdan farklı olarak, nüfus artışının daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. Doğru yanıt A’dır.

Genel olarak göç olgusu üzerine etkili olan ögeleri iki başlık altında toplamak mümkündür: itici ve çe­kici güçler. İtici güçler, belirli bir coğrafi mekândaki nüfusun başka bir coğrafi mekâna gitmesine neden olabilmektedirler. Kentin sosyal hizmetler (eğitim, sağlık gibi) bakımından daha fazla imkâna sahip olması, ekonomik fırsatlar yaratma kapasitesi bakımından kırsal alana göre daha güçlü olması çekici faktörler olarak tanımlanmaktadır. Çekici güçler, hareket eden nüfusun tercih ettiği yeni yaşam alanına gitmesinde etkili olan unsurları ifade etmektedirler. Bu noktada nüfusun hareketi iki şekilde olmaktadır denilebilir: göç verme ve göç alma. Daha iyi bir iş bulma, daha kaliteli eğitim alabilme, sosyal ve politik hak ve sorumluluklardan daha fazla yararlanabilme beklentileri, temiz su, temiz hava ya da yaşamaya elverişli coğrafi mekânların varlığı çekici güç olarak değerlendirilebilir. Aynı şekilde bu etmenler göç olgusunun itici güçleri olarak da ele alınabilir. Diğer bir deyişle, göç veren topluluk ya da toplumda biraz önce bahse­dilen hizmetlerin olmaması ya da düşük kalitede var olması, sosyal ve kültürel baskının fazla olması, buna ek olarak doğal kaynaklara sahip olamama ya da bu kaynakların nitelik olarak daha kötü durumda olması kişilerin başka yerlere göç etmesi­ne yol açabilmektedir. İtici faktörler genellikle kırsal alana ait iken çekici faktörler de kentsel alana aittir. Doğru yanıt E’dir.

Nüfus kavramını genel olarak iki başlık altında ele almak mümkündür: Kapalı ve açık nüfus. Bu tür bir sınıflamada, nüfusun artmasına ve azalmasına etki eden göç olgusunun önemli olduğu söylenebilir. Diğer bir deyişle kapalı nüfusta göç alma ya da göç verme gözlenmezken açık nüfusta bu iki olguyu görmek söz konusu olabilmektedir. Kapalı nüfusta değişim özellikle doğum ve ölüm ile gerçekleşirken açık nüfusta bu etmenlere göç olgusu da eklenmektedir. Doğru yanıt C’dir.

Tarihsel olarak bakıldığında, 1950’li yıllarda dünya üzerindeki nüfusun yaklaşık olarak % 30’u kentsel alanlarda yaşarken; 2000’li yıllarda bu oran % 47’ye ulaşmış durumdadır. Batı toplumlarının diğer toplumlara (Batı dışı) nazaran daha erken dönemde kentleşmeye başladığını ifade eden Jones (2003: 952), 19. yy.’ın ilk yarısında kentleşme ora­nının Batı toplumlarında % 50 civarında olduğunu belirtmektedir. Bununla birlikte, bu durumun Batı dışında kalan toplumlarda kent ve kentleşme olgu­sunun olmadığı anlamına gelmediği unutulmama­lıdır. Söz konusu toplumlarda da yerel kriterlerin belirlediği kent ve kentleşme olgusu bulunmakta idi. Doğru yanıt C’dir.

Üçüncü dönem ise karşı-kentleşme (coun­terurbanization) olarak kavramsallaştırıl­maktadır. İlk defa 1970’li yıllarda Ameri­ka Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkan bu olgu daha sonra Avrupa’ya, Japonya’ya ve Avustralya’ya da yayılmıştır. Kentleşmenin karşıtı (Mitchell, 2004: 17) olarak kabul edilen bu sürecin en önemli özellikleri, göç olgusu ve yerleşme sistemlerinde gözlemle­nen değişikliklerdir. Diğer bir deyişle, nüfu­sun az olduğu alanlardan fazla olan alanlara doğru yaşanan nüfus hareketi kentleşme olarak tanımlanırken nüfusun fazla olduğu yerleşim alanlarından az olduğu alanlara doğru gözlemlenen göç hareketi de karşı kentleşme olarak ifade edilmektedir. Yerle­şim sistemlerindeki değişiklikten kastedi­len durum ise kentsel alanlardaki kalabalık apartman benzeri mekânlardan, müstakil evler gibi daha az nüfusu içeren mekânlara doğru yaşanan değişimdir. Kent merkezle­rinde yaşamın daha pahalı olması, suç oran­larının yüksek olması, kirliliğin artması bu hareketin ortaya çıkmasında önemli etken­ler arasındadır.  Doğru yanıt B’dir.

Sosyal değişme sürecindeki tüm yapısal etmenler şu şekilde sıralanabilir: demografi, teknoloji, kültür, politika, ekonomi ve eğitim.

Bu başlık altında din önemli bir yer tutmaktadır. Dinin muhafazakâr ya da ilerletici kimliği bu durumun temel nedenidir denilebilir. Kültür başlığı altında ele alınabilecek bir diğer kavram ise iletişimdir.

Hoffman (2006: 559-561) toplumsal değişme olgusu ile ilgili olarak üç temel soru üzerinde durmanın gerekli olduğunu ifade etmektedir: Değişme doğal ve normal mi; kaynağı nedir ve son olarak hızı nedir? İlk madde ile ilgili olarak modern öncesi
ve modern toplumların farklılık gösterdiğini ileri sürmek mümkündür.

Sosyal demografi, toplumsal ve kültürel faktörlerin nüfus üzerine
etkisini incelemektedir.

Eşitsizlik olgusunun gözlemlendiği bir diğer alan ise sosyal sınıf çerçevesinde ele alınmaktadır. Ekonomik kaynaklara ulaşma konusunda nüfusun tamamının eşit fırsat ve haklara sahip olmadığı görüşünü kabul eden bu bakışa örnek olarak, yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi eşit işe eşit ücret alamama, iş ile ilgili haklardan yoksun olma ve işsizlik verilebilir.

Diğer bir deyişle, göç veren topluluk ya da toplumda biraz önce bahsedilen hizmetlerin olmaması ya da düşük kalitede var olması, sosyal ve kültürel baskının fazla olması, buna ek olarak doğal kaynaklara sahip olamama ya da bu kaynakların nitelik olarak daha kötü durumda olması kişilerin başka yerlere göç etmesine yol açabilmektedir.

Champion, kentin biçimsel özelliklerinin tarihsel gelişimine bakıldığı takdirde,
geleneksel ya da sanayi öncesi toplumlarda genel bir toplanma alanı (ticari faaliyetlerin, yönetimsel aktivitelerin gerçekleştiği alan), bu alanı çevreleyen
mahalleler göze çarptığını ifade etmektedir. Sosyo ekonomik seviye bakımından üst sıralarda yer alan kesimler merkeze daha yakın olan mahallelerde
yerleşirken alt seviyelerde yer alanlar çevre alanlarda yaşamaktadırlar.

Yukarıda ele alınan süreçler içinde eş zamanlı olarak yaşanılan bir diğer aşama ise yeniden kentleştirme (reurbanization) olarak kabul edilebilir. Karşı kentleşme süreci ile birlikte, kent merkezindeki nüfusun azalması sorununa çözüm olarak, nüfusun daha önceden yaşadıkları kentsel alanlara doğru hareket etmesini sağlayacak politikaların oluşturulması süreçleri bu başlık içinde yer almaktadır.

Kentleşme sürecindeki ekonomi, politika gibi yapısal faktörleri dikkate almadan yapılan bir analizin gerçekte kapitalist ideolojinin bir aracısı olduğunu belirtmektedir.

Bu model ile ilgili olarak Burgress, gerçeklikte bu model ile birebir uyuşabilen
kentlerin oldukça az olduğunu ifade etmektedir. Özellikle yayılmayı engelleyen coğrafi etmenler (göl, dağ, deniz vb.) bu durumun temel etmenleridir.

Bununla birlikte, sosyal değişme sürecindeki tüm yapısal etmenler şu şekilde sıralanabilir: demografi, teknoloji, kültür, politika, ekonomi ve eğitim. Doğru cevap E'dir.